• فصل اول: مقدمه………………………………………………………………………………………..1

  • مقدمه، هدف و روش تحقیق……………………………………………………………………………..1
  • ضرورت و پیشینه­ی تحقیق……………………………………………………………………………….5
  • سؤالات پژوهشی……………………………………………………………………………………………..9

• فصل دوم: کلیاتی درباره عرفان و تصوف…………………………………………………11

  • مقدمه­ای بر عرفان و تصوف……………………………………………………………………………..11

    • تعریف تصوف…………………………………………………………………………………………..12
    • وجه اشتقاق واژه­ی تصوف………………………………………………………………………….12
    
    
  
  
  
  

2-1-3- مهم­ترین مکتب­های تصوف…………………………………………………………………………..13

2-1-3-1- مکتب بصره…………………………………………………………………………………………….13

2-1-3-1-1-مکتب بغداد………………………………………………………………………………………….13

2-1-3-1-2- مکتب خراسان……………………………………………………………………………………..14

2-1-2- تصوف عابدانه و عاشقانه……………………………………………………………………………….15

2-2- ملامتیه و ملامتیان……………………………………………………………………………………………..23

2-2-1- شکل­ گیری ملامتیه………………………………………………………………………………………..23

2-2-2-بعضی از مهم­ترین اصول ملامتیان……………………………………………………………………26

2-2-3-انحراف ملامتیه……………………………………………………………………………………………..26

2-2-4-دو نمونه­ مشهور از ملامتیان………………………………………………………………………..27

2-3-قلندریه………………………………………………………………………………………………………………28

2-3-1-واژه­ی قلندر…………………………………………………………………………………………………..29

2-3-1-1- ریشه­ کلمه و اشتقاق آن…………………………………………………………………………..29

2-3-1-2- معنی واژه­ی قلندر……………………………………………………………………………………..30

2-3-2- رند و قلندر………………………………………………………………………………………………..36

2-3-3- آداب و سنت­های قلندریان…………………………………………………………………………..41

2-3-4- از مسجد به میخانه رفتن………………………………………………………………………………43

2-3-5- قلندریات…………………………………………………………………………………………………..44

• فصل سوم: مقدمه­ای بر مغ و ادبیات مغانه……………………………………………………..54

3-1-ریشه و اشتقاق مغ و مجوس…………………………………………………………………………….54

3-2-مغان چه کسانی بودند؟…………………………………………………………………………………….55

3-3-مغ در اصطلاح عرفانی……………………………………………………………………………………..58

• فصل چهارم: کلیاتی راجع به پیر………………………………………………………………….60

4-1-واژه­شناسی پیر…………………………………………………………………………………………………60

4-2-ریشه­ واژه­ی پیر……………………………………………………………………………………………….61

4-3-پیر و ترکیبات آن………………………………………………………………………………………………..62

4-4-وظیفه­ی پیر………………………………………………………………………………………………………..62

4-5-شرایط پیر بودن………………………………………………………………………………………………..63

4-6-اهمیت پیر………………………………………………………………………………………………………..63

4-7- تشبیهات به کار رفته در باب پیر………………………………………………………………………..63

4-8- پیر ظاهری و باطنی………………………………………………………………………………………….64

4-9- پیر طریقت و پیر قلندری…………………………………………………………………………………..67

4-9-1- داستان شیخ صنعان………………………………………………………………………………………68

4-9-2- شیخ صنعان در غزلیات عطار…………………………………………………………………………70

4-9-3- شخصیت واقعی شیخ صنعان کیست؟……………………………………………………………..72

4-9-4-شیخ صنعان و منصور حلاج…………………………………………………………………………….73

4-10- مفاهیم اراده شده از پیر…………………………………………………………………………………….74

• فصل پنجم: مشرب حافظ……………………………………………………………………………76

  • بحث بر سر صوفی بودن حافظ………………………………………………………………………..76

5-2-  اوضاع تصوف در زمان حافظ…………………………………………………………………………..76

5-3-حافظ، ملامتیه و قلندریه…………………………………………………………………………………….80

5-3-1- آیا حافظ ملامتی بوده است؟…………………………………………………………………………80

5-3-2- حافظ و قلندر……………………………………………………………………………………………..95

• انتقاد اجتماعی و ریاستیزی……………………………………………………………………………….97
• سبک حافظ……………………………………………………………………………………………………100
• تأثر حافظ از پیشینیان………………………………………………………………………………………106

           5-6- 1- سنایی………………………………………………………………………………………….107

           5-6-2-عطار……………………………………………………………………………………………..109

           5-6-3-خواجو………………………………………………………………………………………….111

• فصل ششم: مسئله­ پیر در دیوان حافظ…………………………………………………………116

  • نظر حافظ راجع به پیر……………………………………………………………………………………116

    • لزوم وجود پیر…………………………………………………………………………………………..116
    • لزوم اطاعت از پیر……………………………………………………………………………………..117

    • رویکرد حافظ نسبت به پیر…………………………………………………………………………117

      • احساس سرگشتگی………………………………………………………………………………117

      • تخطئه­ی پیران عصر……………………………………………………………………………..118

        • بحث بر سر پیر داشتن یا نداشتن حافظ……………………………………………….119
      
      
      
      
    
    
    
    
  
  
  
  

6-1-3-3-آفرینش پیر مغان……………………………………………………………………………………124

6-2-  مباحثی راجع به پیر مغان………………………………………………………………………………126

6-5-1- معانی قاموسی و عرفانی پیر مغان………………………………………………………………..127

6-5-2- اظهار نظرها راجع به پیر مغان…………………………………………………………………….130

6-5-3- ویژگی­ها و آموزه­های پیر حافظ………………………………………………………………….140

• فصل هفتم: چند مسئله­ مهم راجع به پیر حافظ…………………………………………150

  • تأثر حافظ از داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………..150

7-1-1-شیخ صنعان و پیر مغان………………………………………………………………………………..152

7-2- جام جم و آیینه­ی اسکندر……………………………………………………………………………….154

7-2-1- جام جم……………………………………………………………………………………………………155

• پیشینه­ی کاربرد جام جم در ادبیات فارسی………………………………………………..155
• جام اسکندر…………………………………………………………………………………………161
• ویژگی­های جام جم……………………………………………………………………………….162
• مقصود از جام جم در عرفان……………………………………………………………………166
• جام جم و آیینه……………………………………………………………………………………..167

• آیینه­ی اسکندر………………………………………………………………………………………….173

• شراب………………………………………………………………………………………………………….174

  • صحو و سکر……………………………………………………………………………………………..175
  • ویژگی­های شراب………………………………………………………………………………………180

7-3-2-1-  ویژگی­های شراب انگوری(زمینی)………………………………………………………….180

7-3-2-2-  ویژگی­های مشترک شراب انگوری و روحانی………………………………………….181

• ویژگی­های مختص شراب روحانی………………………………………………………….184

7-3-3- ترکیبات اضافی به کار رفته با شراب……………………………………………………………..187

7-3-4- برخی اصطلاحات مربوط به شراب……………………………………………………………….189

7-3-4-1-  باده­ی خام…………………………………………………………………………………………….189

7-3-4-2-  می مغانه……………………………………………………………………………………………….190

7-3-4-3- هوم……………………………………………………………………………………………………….191

7-3-4-4-پیر دهقان………………………………………………………………………………………………..196

7-3-4-5- شیخ جام………………………………………………………………………………………………..196

7-3-4-6-پیر گلرنگ……………………………………………………………………………………………….197

• محل به دست آوردن شراب…………………………………………………………………………199

7-3-5-1-خرابات و میخانه………………………………………………………………………………………201

• شخصیت­های مرتبط با شراب………………………………………………………………………204
• شراب در دیوان حافظ………………………………………………………………………………..206

     7-3-7-1-  باده­ی عرفانی…………………………………………………………………………………..207

      7-3-7-2- باده­ی انگوری (زمینی)……………………………………………………………………..208

      7-3-7-3- باده­ی ادبی………………………………………………………………………………………209

• شراب و عشق……………………………………………………………………………………………212

      7-3-8-1-وجوه اشتراک شراب و عشق………………………………………………………………219

       7-3-8-2-مکان عشق………………………………………………………………………………………221

       7-3-8-3-شراب، عشق و پیر مغان……………………………………………………………………222

• فصل هشتم: جدول­های مربوط به بسامد پیر و مشتقات آن در آثار چهار شاعر مذکور………………………………………………………………………………………………………………225

8-1- عطار……………………………………………………………………………………………………………..225

8-1-1- الهی نامه……………………………………………………………………………………………………225

8-1-2- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………….227

8-1-3- اسرارنامه……………………………………………………………………………………………………229­

8-1-4- منطق­الطیر………………………………………………………………………………………………….230

8-1-5- مختارنامه­…………………………………………………………………………………………………..231

8-1-6- تذکره­الاولیاء………………………………………………………………………………………………231

8-1-7- مصیبت­نامه­………………………………………………………………………………………………..231

8-2- خواجو………………………………………………………………………………………………………….235

8-2-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………….235

8-2-2- سایر آثار……………………………………………………………………………………………………236

8-3- حافظ…………………………………………………………………………………………………………….237

8-3-1- دیوان اشعار………………………………………………………………………………………………..237

8-4-سنایی……………………………………………………………………………………………………………..240

8-4-1-دیوان اشعار…………………………………………………………………………………………………240

8-4-2- حدیقه­الحقیقه………………………………………………………………………………………………241

8-4-3- سایر آثار…………………………………………………………………………………………………….242

8-5- پیر مغان در آثار شاعران هم­عصر یا پیش از حافظ………………………………………………..243

نتیجه ­گیری……………………………………………………………………………………………………………….244

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………….247

چکیده­ی انگلیسی……………………………………………………………………………………………269

 

 

فصل اول: مقدمه

1-1-مقدمه، هدف و روش تحقیق

یکی از بزرگ­ترین و پرارج­ترین شاعران ایران زمین که در آسمان ادب این کشور جاودانه       می­درخشد، خواجه حافظ شیرازی است. هنر والای این شاعر در غزل­سرایی، احاطه­ی او به علوم مختلف، آشنایی با آثار شاعران فارس و عرب پیش از خود، و از همه مهم­تر توانایی او در ایهام و نیز ابهام­آفرینی به گونه­ ای که بتواند همزمان جنبه­ های مختلف عرفان، عشق، طنز، انتقاد اجتماعی و… را در یک غزل یا حتی یک بیت جای دهد، و در عین حال چنان اندیشه­ها و دیدگاه ­هایش را در زیر لایه ­های معنایی شعرش پنهان کند که هنوز هم پس از گذشت هفت قرن از وفاتش، بحث و مجادله بر سر یافتن منظور و مقصودش راجع به موضوعات مختلف مطرح در غزلش ادامه دارد، وی را به شاعری پر رمز و راز تبدیل کرده است. روانی و زیبایی اشعارش گاه مسحور­کننده است و شاید به جرأت بتوان ادعا کرد که مردم ایران با هیچ شاعری به اندازه­ حافظ مأنوس نیستند. علت این محبوبیت را هم علاوه بر هنرمندی شاعر در زیبا سرودن اشعار، می­توان در چند پهلو بودن مفاهیم و تنیدگی زیرکانه­ی آن­ها در هم دانست. لذا هر کسی می ­تواند بر حسب فهم گمانی داشته باشد و با اشعار این شاعر افسون­گر انس بگیرد. به همین طریق هر طایفه و طریقه­ای نیز او را به خود منتسب کرده و از هم­کیشان و هم­مشربان خویش شمرده است.

یکی از مسائل مهم و بحث­برانگیز دیوان حافظ، مسئله­ «پیر» اوست که اغلب با عنوان «پیر مغان» شناخته می­ شود. اینکه پیر مغان کیست و آیا فردی واقعی است یا خیالی، سؤالی است که غالباً ذهن خوانندگان دیوان حافظ را به خود مشغول داشته و می­دارد. درباره کیستی یا چیستی این شخصیت یا اصطلاح، اظهار نظرهای فراوانی شده است. برخی به خاطر وجود واژه­ی «مغ» در این ترکیب، «پیر مغان» را زرتشت دانسته ­اند و عده­ای دیگر که از دید اصطلاحات صوفیه را بررسی نموده ­اند، از آن به انسان کامل تعبیر کرده ­اند، و کسانی هم که از دیدگاه انتقاد اجتماعی به این موضوع نگریسته­اند، «پیر مغان» را سمبلی اعتراضی در مقابل شیخان ریاکار صوفیه دانسته ­اند. در چارچوب مدح پادشاهان هم، بعضی دیگر، مقصود از آن را پادشاه عنوان کرده ­اند. البته در کنار این­ها از پیر مغان به خدا، ائمه­ی معصومین، امام حسین، عشق، اشاره به مغان پیش از اسلام و…هم تعبیر شده است. برخی از این نظرات چنان متضاد هستند که نمی­توان آن­ها را در یک مقوله­ی مشترک گنجاند. اهمیت دانستن منظور حافظ از «پیر» و مشتقات آن در مجموعه­ی اشعارش، چون «پیر مغان»، «پیر میکده»، «پیر خرابات» و… از این روست که می ­تواند نمایان­گر طرز تفکر، جهان­بینی و اعتقادات شاعر بوده، در درک بهتر سایر موضوعات مربوط به حافظ و اشعارش نیز راهگشا باشد.

برای نیل به این مقصود، نیازمندیم که از سرچشمه­های اندیشه و تأثر او آگاهی داشته باشیم. محمد گل­اندام که به عنوان جامع دیوان حافظ شهرت دارد، در مقدمه­ی دیوان نوشته است که عده­ای از دوستان حافظ، اصرار داشتند که خواجه در زمان حیاتش اشعارش را جمع­آوری کند. اما وی به دلیل اشتغال زیاد به مطالعه­ و «تتبع در دواوین فارسی و عربی» فرصت چنین کاری را نداشت. این گفته اگر قابل استناد باشد، نشان دهنده توجه حافظ به آثار سایر شعرا بوده است. مطالعاتی که در مورد تأثر حافظ از پیشینیانش صورت گرفته، مشترکات وی با تعداد نسبتاً زیادی از شعرا،  و تأثیرپذیری او از ایشان -هم در مفاهیم و هم در صورت شعری- را آشکار می­ کند. بهاءالدین خرمشاهی در مقدمه­ی جلد 1 «حافظ­نامه» در بخشی تحت عنوان «تأثیر پیشینیان بر حافظ» حدود بیست شاعر را که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته، برشمرده است. محمد امین ریاحی نیز در مقاله­ «سرچشمه­های مضامین حافظ» (ریاحی، 1350) چند شاعر دیگر را هم به این مجموعه اضافه کرده است، و مطالعه­ آثار شاعران دیگر، به جز کسانی که این دو نفر اشاره کرده ­اند، شاید افراد بیشتری را نیز بیفزاید. از این رو به نظر می­رسد که یکی از منابع ضروری برای آشنایی با خط فکری حافظ، و ویژگی­های جهان شعری او، رجوع به آثار پیشینیانش باشد. بدین منظور از میان شاعران مؤثر بر حافظ، سه تن که به نظر می­رسید بیشترین تأثیر را بر وی گذاشته باشند، به عنوان محور مطالعات پیش از حافظ انتخاب شدند.

از جمله مضامین مهمی که در شعر حافظ وجود دارد، عرفان، عشق، طنز و انتقاد اجتماعی است. از همین رو از میان شاعرانی که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته است، سنایی به عنوان یکی از پیشگامان انتقاد اجتماعی، عرفان و قلندریات[1]، عطار از سردمداران عرفان عاشقانه، و خواجو به لحاظ مشابهت سبک غزل­سرایی با حافظ، برای بررسی در نظر گرفته شدند. علاوه بر این موضوعات، جریان­ها و سنت­های شعری و ادبی مؤثر بر موضوع مورد نظر نیز تا حد ممکن و مورد نیاز بحث شده ­اند.

ضمناً از آن­جا که پیر مراد حافظ ویژگی­های پیران قلندری[2] را دارد، در آثار سایر شاعران نیز این نوع پیر و مسائل مربوط به آن باید برای رسیدن به نتایجی در مورد پیر حافظ، مد نظر قرار گیرد. از همین رو «پیران تصوف» در آثار مورد مطالعه به صورت گذرا، و «پیران قلندری» و مباحث مربوط بدان­ها مفصل­تر بررسی شده ­اند. و چون پیران قلندری اغلب در قلندریات و به ویژه در قالب غزل به چشم می­خورند، لذا منابع مورد استناد، اغلب دیوان شاعران مذکور بوده است. هرچند سایر آثار ایشان نیز برای یافتن مطالب مربوط به موضوع تحقیقی حاضر اجمالاً مورد مطالعه قرار گرفته است.

برای ورود به موضوع مورد پژوهش، در ابتدا مطالبی کلی راجع به عرفان و تصوف، معرفی برخی مکتب­ها و فرقه­های مهم مورد نیاز این پژوهش از قبیل ملامتیه و قلندریه آورده شده، و سپس تأثر حافظ از پیشینیان، مشرب حافظ، نظر حافظ راجع به پیر و بحث ارادت رسمی داشتن یا نداشتن او به فردی خاص، بررسی نظرات ارائه شده درباره پیر مغان حافظ، شیخ صنعان و دو مسئله­ مهم مربوط به پیر مغان یعنی شراب و جام جم مباحث دیگر مطرح شده در این تحقیق هستند. بسامد کاربرد پیر و مشتقات آن در شعر (دیوان اشعار و آثاری که در آن­ها کاربرد پیر نسبتاً چشمگیر باشد.) چهار شاعر مورد بحث نیز در قالب جدول­هایی نشان داده شده است.

ضمناً از آنجا که هدف این تحقیق شناخت پیر حافظ (با توجه به آثار پیشینیان او) است، لذا مطالعه­ آثار پیشینیان حافظ فقط به منظور آشنایی با سابقه­ کاربرد پیر و چگونگی آن، و نیز آگاهی از سیر فکری، ادبی، فرهنگی، عقیدتی، سنت­های شعری و… پیش از حافظ است تا سرچشمه­های «پیر» و به ویژه «پیر مغان» او معلوم شود. لذا استناد به آثار شاعران پیش از حافظ اغلب در قالب شاهد مثال و در داخل مباحث مطرح شده مربوط به کل بحث یا مربوط به حافظ آمده و به هیچ یک از شاعران پیشین بخشی جداگانه اختصاص نیافته است.

نکته­ی قابل ذکر در مورد ارجاع­نویسی این است که اگرچه ارجاع نویسی به روش  APAانجام شده است، اما برای سهولت مقایسه، ارجاع­نویسی داخل متنی ابیات و مطالب ذکر شده از آثار چهار شاعر مورد بحث، مستقیماً با ذکر نام کتاب صورت گرفته است و علاوه بر شماره­ صفحه، معمولاً شماره­ شعر یا غزل مورد ارجاع هم با حرف ش مشخص شده است. در مورد ارجاعات دیوان حافظ هم، چون چاپ­های متعددی از دیوان حافظ، و از انتشاراتی­های مختلف وجود دارد، برای راحتی در ارجاع به ابیات، به ویژه برای خوانندگان، شماره و بیت غزل بر اساس نسخه­ی تصحیح غنی و قزوینی، به صورت (دیوان حافظ، شماره بیت/شماره غزل) آورده شده است.

 

 1- راجع به قلندریات در بخش مربوط به قلندریه توضیح داده شده است.

2- در مبحث پیر در مورد پیران قلندری توضیحاتی ارائه شده است.