واژگان کلیدی : پیر ، پیر قلندری، پیر مغان ، سنائی ، عطار ، خواجو ، حافظ

فهرست عناوین                                                                                             شماره صفحه                                                                                   

• فصل اول: مقدمه………………………………………………………………………………………1

  • مقدمه، هدف و روش تحقیق……………………………………………………………………………1
  • ضرورت و پیشینه­ی تحقیق……………………………………………………………………………..5
  • سؤالات پژوهشی……………………………………………………………………………………………9

• فصل دوم: کلیاتی درباره عرفان و تصوف……………………………………………….10

  • مقدمه­ای بر عرفان و تصوف…………………………………………………………………………..10

    • تعریف تصوف………………………………………………………………………………………..11
    • وجه اشتقاق واژه­ی تصوف……………………………………………………………………….11
    
    
  
  
  
  

2-1-3- مهم­ترین مکتب­های تصوف……………………………………………………………………….12

2-1-3-1- مکتب بصره…………………………………………………………………………………………12

2-1-3-1-1-مکتب بغداد………………………………………………………………………………………12

2-1-3-1-2- مکتب خراسان…………………………………………………………………………………13

2-1-2- تصوف عابدانه و عاشقانه…………………………………………………………………………..13

2-2- ملامتیه و ملامتیان…………………………………………………………………………………………21

2-2-1- شکل­ گیری ملامتیه……………………………………………………………………………………21

2-2-2-بعضی از مهم­ترین اصول ملامتیان………………………………………………………………..24

2-2-3-انحراف ملامتیه…………………………………………………………………………………………..24

2-2-4-دو نمونه­ مشهور از ملامتیان………………………………………………………………………25

2-3-قلندریه………………………………………………………………………………………………………….26

2-3-1-واژه­ی قلندر………………………………………………………………………………………………26

2-3-1-1- ریشه­ کلمه و اشتقاق آن………………………………………………………………………26

2-3-1-2- معنی واژه­ی قلندر………………………………………………………………………………….28

2-3-2- رند و قلندر………………………………………………………………………………………………33

2-3-3- آداب و سنت­های قلندریان…………………………………………………………………………39

2-3-4- از مسجد به میخانه رفتن…………………………………………………………………………….40

2-3-5- قلندریات………………………………………………………………………………………………….42

• فصل سوم: مقدمه­ای بر مغ و ادبیات مغانه…………………………………………………….52

3-1-ریشه و اشتقاق مغ و مجوس…………………………………………………………………………….52

3-2-مغان چه کسانی بودند؟……………………………………………………………………………………55

3-3-مغ در اصطلاح عرفانی…………………………………………………………………………………….55

• فصل چهارم: کلیاتی راجع به پیر………………………………………………………………..57

4-1-واژه­شناسی پیر……………………………………………………………………………………………….57

4-2-ریشه­ واژه­ی پیر…………………………………………………………………………………………..58

4-3-پیر و ترکیبات آن……………………………………………………………………………………………59

4-4-وظیفه­ی پیر……………………………………………………………………………………………………60

4-5-شرایط پیر بودن………………………………………………………………………………………………60

4-6-اهمیت پیر………………………………………………………………………………………………………61

4-7- تشبیهات به کار رفته در باب پیر……………………………………………………………………….61

4-8- پیر ظاهری و باطنی…………………………………………………………………………………………62

4-9- پیر طریقت و پیر قلندری…………………………………………………………………………………64

4-9-1- داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………………………..65

4-9-2- شیخ صنعان در غزلیات عطار……………………………………………………………………….67

4-9-3- شخصیت واقعی شیخ صنعان کیست؟……………………………………………………………69

4-9-4-شیخ صنعان و منصور حلاج…………………………………………………………………………70

4-10- مفاهیم اراده شده از پیر…………………………………………………………………………………72

• فصل پنجم: مشرب حافظ………………………………………………………………………….73

  • بحث بر سر صوفی بودن حافظ………………………………………………………………………73

5-2-  اوضاع تصوف در زمان حافظ………………………………………………………………………..73

• حافظ، ملامتیه و قلندریه…………………………………………………………………………………78

5-3-1- آیا حافظ ملامتی بوده است؟………………………………………………………………………78

5-3-2- حافظ و قلندر…………………………………………………………………………………………..94

• انتقاد اجتماعی و ریاستیزی…………………………………………………………………………….94
• سبک حافظ………………………………………………………………………………………………….97
• تأثر حافظ از پیشینیان……………………………………………………………………………………103

           5-6- 1- سنایی……………………………………………………………………………………….104

           5-6-2-عطار…………………………………………………………………………………………..106

           5-6-3-خواجو……………………………………………………………………………………….109

• فصل ششم: مسئله­ پیر در دیوان حافظ……………………………………………………….114

  • نظر حافظ راجع به پیر………………………………………………………………………………….114

    • لزوم وجود پیر……………………………………………………………………………………..114
    • لزوم اطاعت از پیر……………………………………………………………………………….114

    • رویکرد حافظ نسبت به پیر…………………………………………………………………..115

      • احساس سرگشتگی………………………………………………………………………….115

      • تخطئه­ی پیران عصر…………………………………………………………………………116

        • بحث بر سر پیر داشتن یا نداشتن حافظ………………………………………………116
      
      
      
      
    
    
    
    
  
  
  
  

6-1-3-3-آفرینش پیر مغان…………………………………………………………………………………..121

6-2-  مباحثی راجع به پیر مغان…………………………………………………………………………….123

6-5-1- معانی قاموسی و عرفانی پیر مغان………………………………………………………………124

6-5-2- اظهار نظرها راجع به پیر مغان…………………………………………………………………..127

6-5-3- ویژگی­ها و آموزه­های پیر حافظ…………………………………………………………………137

• فصل هفتم: چند مسئله­ مهم راجع به پیر حافظ………………………………………….148

  • تأثر حافظ از داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………148

7-1-1-شیخ صنعان و پیر مغان……………………………………………………………………………….150

7-2- جام جم و آیینه­ی اسکندر……………………………………………………………………………..152

7-2-1- جام جم…………………………………………………………………………………………………..153

• پیشینه­ی کاربرد جام جم در ادبیات فارسی…………………………………………..153
• جام اسکندر…………………………………………………………………………………….159
• ویژگی­های جام جم…………………………………………………………………………..161
• مقصود از جام جم در عرفان………………………………………………………………164
• جام جم و آیینه…………………………………………………………………………………166

• آیینه­ی اسکندر………………………………………………………………………………………172

• شراب………………………………………………………………………………………………174

  • صحو و سکر…………………………………………………………………………………………174
  • ویژگی­های شراب…………………………………………………………………………………..179

7-3-2-1-     ویژگی­های شراب انگوری(زمینی)………………………………………………………179

7-3-2-2-     ویژگی­های مشترک شراب انگوری و روحانی………………………………………180

• ویژگی­های مختص شراب روحانی………………………………………………………..183

7-3-3- ترکیبات اضافی به کار رفته با شراب……………………………………………………………186

7-3-4- برخی اصطلاحات مربوط به شراب……………………………………………………………..188

7-3-4-1-  باده­ی خام…………………………………………………………………………………………..188

7-3-4-2-  می مغانه……………………………………………………………………………………………..189

7-3-4-3- هوم……………………………………………………………………………………………………..190

7-3-4-4-پیر دهقان………………………………………………………………………………………………193

7-3-4-5- شیخ جام……………………………………………………………………………………………..194

7-3-4-6-پیر گلرنگ…………………………………………………………………………………………….195

• محل به دست آوردن شراب………………………………………………………………………197

7-3-5-1-خرابات و میخانه……………………………………………………………………………………199

• شخصیت­های مرتبط با شراب……………………………………………………………………202
• شراب در دیوان حافظ………………………………………………………………………………205

     7-3-7-1-  باده­ی عرفانی………………………………………………………………………………..206

      7-3-7-2- باده­ی انگوری (زمینی)…………………………………………………………………..207

      7-3-7-3- باده­ی ادبی…………………………………………………………………………………..208

• شراب و عشق……………………………………………………………………………………….211

      7-3-8-1-وجوه اشتراک شراب و عشق…………………………………………………………..218

       7-3-8-2-مکان عشق………………………………………………………………………………….220

       7-3-8-3-شراب، عشق و پیر مغان……………………………………………………………….221

• فصل هشتم: نتیجه ­گیری………………………………………………………………………….224
• فصل نهم: جدول­های مربوط به بسامد پیر و مشتقات آن در آثار چهار شاعر مذکور…………………………………………………………………………………………………………228

9-1- عطار………………………………………………………………………………………………………….228

9-1-1- الهی نامه………………………………………………………………………………………………..228

9-1-2- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………230

9-1-3- اسرارنامه……………………………………………………………………………………………….232­

9-1-4- منطق­الطیر………………………………………………………………………………………………234

9-1-5- مختارنامه­……………………………………………………………………………………………….235

9-1-6- تذکره­الاولیاء…………………………………………………………………………………………..235

9-1-7- مصیبت­نامه­…………………………………………………………………………………………….235

9-2- خواجو………………………………………………………………………………………………………239

9-2-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………239

9-2-2- سایر آثار………………………………………………………………………………………………..240

9-3- حافظ………………………………………………………………………………………………………..241

9-3-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………241

9-4-سنایی………………………………………………………………………………………………………….244

9-4-1-دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………..244

9-4-2- حدیقه­الحقیقه………………………………………………………………………………………….246

9-4-3- سایر آثار…………………………………………………………………………………………………246

9-5- پیر مغان در آثار شاعران هم­عصر یا پیش از حافظ……………………………………………247

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………..248

چکیده­ی انگلیسی………………………………………………………………………………………….273

 

 

 

 

فصل اول: مقدمه

1-1-مقدمه، هدف و روش تحقیق

یکی از بزرگ­ترین و پرارج­ترین شاعران ایران زمین که در آسمان ادب این کشور جاودانه       می­درخشد، خواجه حافظ شیرازی است. هنر والای این شاعر در غزل­سرایی، احاطه­ی او به علوم مختلف، آشنایی با آثار شاعران فارس و عرب پیش از خود، و از همه مهم­تر توانایی او در ایهام و نیز ابهام­آفرینی به گونه­ ای که بتواند همزمان جنبه­ های مختلف عرفان، عشق، طنز، انتقاد اجتماعی و… را در یک غزل یا حتی یک بیت جای دهد، و در عین حال چنان اندیشه­ها و دیدگاه ­هایش را در زیر لایه ­های معنایی شعرش پنهان کند که هنوز هم پس از گذشت هفت قرن از وفاتش، بحث و مجادله بر سر یافتن منظور و مقصودش راجع به موضوعات مختلف مطرح در غزلش ادامه دارد، وی را به شاعری پر رمز و راز تبدیل کرده است. روانی و زیبایی اشعارش گاه مسحور­کننده است و شاید به جرأت بتوان ادعا کرد که مردم ایران با هیچ شاعری به اندازه­ حافظ مأنوس نیستند. علت این محبوبیت را هم علاوه بر هنرمندی شاعر در زیبا سرودن اشعار، می­توان در چند پهلو بودن مفاهیم و تنیدگی زیرکانه­ی آن­ها در هم دانست. لذا هر کسی می ­تواند بر حسب فهم گمانی داشته باشد و با اشعار این شاعر افسون­گر انس بگیرد. به همین طریق هر طایفه و طریقه­ای نیز او را به خود منتسب کرده و از هم­کیشان و هم­مشربان خویش شمرده است.

یکی از مسائل مهم و بحث­برانگیز دیوان حافظ، مسئله­ «پیر» اوست که اغلب با عنوان «پیر مغان» شناخته می­ شود. اینکه پیر مغان کیست و آیا فردی واقعی است یا خیالی، سؤالی است که غالباً ذهن خوانندگان دیوان حافظ را به خود مشغول داشته و می­دارد. درباره کیستی یا چیستی این شخصیت یا اصطلاح، اظهار نظرهای فراوانی شده است. برخی به خاطر وجود واژه­ی «مغ» در این ترکیب، «پیر مغان» را زرتشت دانسته ­اند و عده­ای دیگر که از دید اصطلاحات صوفیه را بررسی نموده ­اند، از آن به انسان کامل تعبیر کرده ­اند، و کسانی هم که از دیدگاه انتقاد اجتماعی به این موضوع نگریسته­اند، «پیر مغان» را سمبلی اعتراضی در مقابل شیخان ریاکار صوفیه دانسته ­اند. در چارچوب مدح پادشاهان هم، بعضی دیگر، مقصود از آن را پادشاه عنوان کرده ­اند. البته در کنار این­ها از پیر مغان به خدا، ائمه­ی معصومین، امام حسین، عشق، اشاره به مغان پیش از اسلام و…هم تعبیر شده است.

 برخی از این نظرات چنان متضاد هستند که نمی­توان آن­ها را در یک مقوله­ی مشترک گنجاند. اهمیت دانستن منظور حافظ از «پیر» و مشتقات آن در مجموعه­ی اشعارش، چون «پیر مغان»، «پیر میکده»، «پیر خرابات» و… از این روست که می ­تواند نمایان­گر طرز تفکر، جهان­بینی و اعتقادات شاعر بوده، در درک بهتر سایر موضوعات مربوط به حافظ و اشعارش نیز راهگشا باشد.

برای نیل به این مقصود، نیازمندیم که از سرچشمه­های اندیشه و تأثر او آگاهی داشته باشیم. محمد گل­اندام که به عنوان جامع دیوان حافظ شهرت دارد، در مقدمه­ی دیوان نوشته است که عده­ای از دوستان حافظ، اصرار داشتند که خواجه در زمان حیاتش اشعارش را جمع­آوری کند. اما وی به دلیل اشتغال زیاد به مطالعه­ و «تتبع در دواوین فارسی و عربی» فرصت چنین کاری را نداشت. این گفته اگر قابل استناد باشد، نشان دهنده توجه حافظ به آثار سایر شعرا بوده است. مطالعاتی که در مورد تأثر حافظ از پیشینیانش صورت گرفته، مشترکات وی با تعداد نسبتاً زیادی از شعرا،  و تأثیرپذیری او از ایشان -هم در مفاهیم و هم در صورت شعری- را آشکار می­ کند. بهاءالدین خرمشاهی در مقدمه­ی جلد 1 «حافظ­نامه» در بخشی تحت عنوان «تأثیر پیشینیان بر حافظ» حدود بیست شاعر را که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته، برشمرده است. محمد امین ریاحی نیز در مقاله­ «سرچشمه­های مضامین حافظ» (ریاحی، 1350) چند شاعر دیگر را هم به این مجموعه اضافه کرده است، و مطالعه­ آثار شاعران دیگر، به جز کسانی که این دو نفر اشاره کرده ­اند، شاید افراد بیشتری را نیز بیفزاید. از این رو به نظر می­رسد که یکی از منابع ضروری برای آشنایی با خط فکری حافظ، و ویژگی­های جهان شعری او، رجوع به آثار پیشینیانش باشد. بدین منظور از میان شاعران مؤثر بر حافظ، سه تن که به نظر می­رسید بیشترین تأثیر را بر وی گذاشته باشند، به عنوان محور مطالعات پیش از حافظ انتخاب شدند.

از جمله مضامین مهمی که در شعر حافظ وجود دارد، عرفان، عشق، طنز و انتقاد اجتماعی است. از همین رو از میان شاعرانی که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته است، سنایی به عنوان یکی از پیشگامان انتقاد اجتماعی، عرفان و قلندریات[1]، عطار از سردمداران عرفان عاشقانه، و خواجو به لحاظ مشابهت سبک غزل­سرایی با حافظ، برای بررسی در نظر گرفته شدند. علاوه بر این موضوعات، جریان­ها و سنت­های شعری و ادبی مؤثر بر موضوع مورد نظر نیز تا حد ممکن و مورد نیاز بحث شده ­اند.

ضمناً از آن­جا که پیر مراد حافظ ویژگی­های پیران قلندری[2] را دارد، در آثار سایر شاعران نیز این نوع پیر و مسائل مربوط به آن باید برای رسیدن به نتایجی در مورد پیر حافظ، مد نظر قرار گیرد. از همین رو «پیران تصوف» در آثار مورد مطالعه به صورت گذرا، و «پیران قلندری» و مباحث مربوط بدان­ها مفصل­تر بررسی شده ­اند. و چون پیران قلندری اغلب در قلندریات و به ویژه در قالب غزل به چشم می­خورند، لذا منابع مورد استناد، اغلب دیوان شاعران مذکور بوده است. هرچند سایر آثار ایشان نیز برای یافتن مطالب مربوط به موضوع تحقیقی حاضر اجمالاً مورد مطالعه قرار گرفته است.

برای ورود به موضوع مورد پژوهش، در ابتدا مطالبی کلی راجع به عرفان و تصوف، معرفی برخی مکتب­ها و فرقه­های مهم مورد نیاز این پژوهش از قبیل ملامتیه و قلندریه آورده شده، و سپس تأثر حافظ از پیشینیان، مشرب حافظ، نظر حافظ راجع به پیر و بحث ارادت رسمی داشتن یا نداشتن او به فردی خاص، بررسی نظرات ارائه شده درباره پیر مغان حافظ، شیخ صنعان و دو مسئله­ مهم مربوط به پیر مغان یعنی شراب و جام جم مباحث دیگر مطرح شده در این تحقیق هستند. بسامد کاربرد پیر و مشتقات آن در شعر (دیوان اشعار و آثاری که در آن­ها کاربرد پیر نسبتاً چشمگیر باشد.) چهار شاعر مورد بحث نیز در قالب جدول­هایی نشان داده شده است.

ضمناً از آنجا که هدف این تحقیق شناخت پیر حافظ (با توجه به آثار پیشینیان او) است، لذا مطالعه­ آثار پیشینیان حافظ فقط به منظور آشنایی با سابقه­ کاربرد پیر و چگونگی آن، و نیز آگاهی از سیر فکری، ادبی، فرهنگی، عقیدتی، سنت­های شعری و… پیش از حافظ است تا سرچشمه­های «پیر» و به ویژه «پیر مغان» او معلوم شود. لذا استناد به آثار شاعران پیش از حافظ اغلب در قالب شاهد مثال و در داخل مباحث مطرح شده مربوط به کل بحث یا مربوط به حافظ آمده و به هیچ یک از شاعران پیشین بخشی جداگانه اختصاص نیافته است.

نکته­ی قابل ذکر در مورد ارجاع­نویسی این است که اگرچه ارجاع نویسی به روش  APAانجام شده است، اما برای سهولت مقایسه، ارجاع­نویسی داخل متنی ابیات و مطالب ذکر شده از آثار چهار شاعر مورد بحث، مستقیماً با ذکر نام کتاب صورت گرفته است و علاوه بر شماره­ صفحه، معمولاً شماره­ شعر یا غزل مورد ارجاع هم با حرف ش مشخص شده است. در مورد ارجاعات دیوان حافظ هم، چون چاپ­های متعددی از دیوان حافظ، و از انتشاراتی­های مختلف وجود دارد، برای راحتی در ارجاع به ابیات، به ویژه برای خوانندگان، شماره و بیت غزل بر اساس نسخه­ی تصحیح غنی و قزوینی، به صورت (دیوان حافظ، شماره بیت/شماره غزل) آورده شده است.

 

1-2-ضرورت و پیشینه­ی تحقیق

درباره پیر مغان در آثار حافظ تا کنون مقالات فراوان و کتاب­هایی نیز نوشته شده است، در اغلب کتاب­های مربوط به حافظ هم، معمولاً بخشی به مسئله­ پیر و پیر مغان او اختصاص یافته است. هر کسی از ظن خود یار این شاعر رند بلند آوازه شده، پیر او را به گونه ای تعبیر کرده است. آنچه در این خصوص جالب توجه می­نماید این است که نظرات راجع به این پیر در دیوان حافظ گاه چنان متضاد است که جز افزودن حیرت حاصلی برای مخاطب در بر ندارد. رنگین کمان این نظرات گوناگون، از خدا تا زرتشت را در بر می­گیرد. متاسفانه بسیاری از کسانی که در این باره اظهار نظر کرده، مطالبی نوشته­اند، افرادی غیر متخصص در حوزه پژوهش ادبیات بوده ­اند، و همین علت موجب بروز این همه اختلاف نظر در این باب و به وجود آمدن طیف­های گوناگونی از نظرات شده­ است. گروهی حافظ را کاملاً بی­دین و یا از گروندگان به آیین زرتشت به حساب آورده اند در حالی که گروهی دیگر به عکس او را از روحانیون و عارفان والا مقام شمرده­اند.

برخی افراد که علاقه­ وافری به فرهنگ باستانی ایران دارند، از ترکیب پیر مغان فقط بخش « مغ»  را مدّ نظر قرار داده و تمام همّ خود را بر این پایه بنا نهاده­اند که حافظ را با آیین مزدیسنا و کیش مهر و زرتشت پیوند دهند و حتی بعضی از آنان چون ابوالقاسم پرتو نویسنده­ی کتاب « پیر مغان » او را – به تعبیر خودش –  از روشن گشتگان و پیروان آیین زرتشت معرفی کرده ­اند و در نظر امثال ایشان پیر مغان فردی جز زرتشت نیست.

عده­ای دیگر از کسانی هم که در حوزه­ شناخت پیر مغان حافظ فعالیت کرده ­اند، بر عکس گروه اول، فقط بخش اول این ترکیب یعنی «پیر» را به عنوان اصطلاحی در تصوف اسلامی پایه­ اظهار نظرها و احیاناً پژوهش­های خود قرار داده­اند و با مقام روحانی و عرفانی والایی که برای حافظ قائل شده ­اند، توجه حافظ به طریقی جز دین و شرع و تصوف را دون شأن او دانسته اند، و به این ترتیب از نظر ایشان پیر مغان حافظ نمی ­تواند کسی جز خدا یا نهایتاً ائمه­ی معصومین (ع) باشد. افرادی چون فرشبافیان، داریوش آشوری و احمد بهشتی شیرازی در این دسته قرار می­گیرند. (البته ناگفته نماند که آقای بهشتی شیرازی به جز خدا موارد دیگری چون عشق و… را نیز به عنوان پیر برای حافظ در نظر گرفته است.)

افرادی هم که با دید واقع بینانه­تر و بدون پای­فشاری بر عقیده­ ای خاص بی­طرفانه سعی در شناخت پیر حافظ داشته اند، اغلب به دلیل آشنا نبودن با پیشینه­ی موضوع پیر و کاربرد آن در آثار شاعران پیش از وی، متأسفانه آن­گونه که باید و شاید نتوانسته ­اند پرده از چهره­ی این پیر رازناک و رمزآلود برگیرند.

در این میان افراد اندک شماری از پژوهندگان برجسته­ی حوزه­ عرفان و ادبیات فارسی، با دقت و تیزبینی و جست و جو در عمق موضوع، و نیز با حفظ بی­طرفی که از اصول مسلّم تحقیق و تفحص علمی است، به این مسئله پرداخته­اند.

از آثار خوبی که در زمینه­ این پژوهش راهگشا هستند، می­توان موارد زیر را نام برد:

1- پورنامداریان، تقی (چاپ سوم، 1386)، گمشده ی لب دریا، تأملی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران: انتشارات سخن

2- خرمشاهی، بهاءالدین (چاپ شانزدهم، 1385)؛ حافظ نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی

3- مرتضوی، منوچهر (چاپ چهارم  1384) ؛ مکتب حافظ، مقدمه­ای بر حافظ­شناسی، تبریز: انتشارات ستوده

 و…

   اما درباره شاعران دیگر پیش از حافظ می­توان گفت ظاهراً حساسیت درباره شناسایی پیر و به ویژه پیرانی با ویژگی­های قلندری در آثار ایشان کمتر بوده است، شاید به این دلیل که به اندازه­ حافظ بر پیر مغان و بندگی او تأکید نکرده ­اند. نیز شاید کمتر شاعری به اندازه­ حافظ در بین عامه و خاصه­ی مردم محبوبیت، و با آنان پیوند دارد، لذا آگاهی درباره مسائل مربوط به وی و اشعارش بیشتر از سایر شاعران با اقبال عموم و خصوص مواجه بوده و هست.

 از میان پژوهش­های انجام شده راجع به پیر در آثار سه شاعر دیگر (سنایی، عطار و خواجو) تا حدودی به مسئله­ پیر در آثار عطار و اغلب با محوریت شیخ صنعان (و به ویژه تأثیر آن بر حافظ) پرداخته شده است که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره کرد :

پایان نامه

فاضلی، مهبود: « سیمای پیر در آثار عطار نیشابوری »، پایان نامه ی کارشناسی ارشد،  1375، دانشگاه تربیت مدرس 

مقالات

مرتضوی،منوچهر (زمستان 1335) یادداشتی درباره تاثر خواجه حافظ از داستان شیخ صنعان (ص 362 تا 393)، شماره 39، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، تبریز

سلیم، عبدالامیر (زمستان 1355) شیخ صنعان (ص 394 تا 416)، شماره  39، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز                

کتاب

 پور نامداریان، تقی (چاپ چهارم،  1386) ؛ دیدار با سیمرغ، شعر و عرفان و اندیشه های عطار (ویراست 3)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

در مورد خواجو و سنایی اثری که مستقلاً یا به طور عمده پیر را در آثار ایشان بررسی کند، یافت نشد.

در نهایت می­توان گفت؛ از آن­جا که عرصه­ غزل معمولاً برای آفرینش شخصیت­های جدید به اندازه­ کافی گسترده نیست، و شخصیت­های مطرح شده در غزل اغلب ریشه در جای دیگری دارند، و نیز با توجه به تأثیرپذیری حافظ از آثار پیشینیانش که در ادامه بحث خواهد شد، بررسی آثار شاعران پیش از حافظ برای درک صحیح­تر برخی مفاهیم و مضامین در دیوان وی نه تنها می ­تواند راهگشا باشد، بلکه ضروری نیز به نظر می­رسد.

لذا در این پژوهش قصد بر این است که «پیر» و به ویژه «پیر مغان» در دیوان حافظ، با تکیه بر سنت­های شعری و آثار شاعران پیش از وی، به ویژه سنایی، عطار و خواجو که به وضوح می­توان تأثیر و رد پایشان را در دیوان حافظ دید، واکاویده شود تا بر این اساس بتوان به نتیجه­ دقیق­تری درباره این شخصیت آرمانی جهان شعر و اندیشه­ی حافظ دست پیدا کرد و به شناخت جهان بینی این شاعر مرموز و گرانقدر نزدیک­تر شد.

 

1-3-سؤالات پژوهشی

برخی از سؤالاتی که سعی شده است در این تحقیق به آن­ها پاسخ داده شود، عبارتند از:

• سابقه­ کاربرد «پیر» در شعر شاعران پیش از حافظ به چه صورت بوده است؟
• آیا کاربرد «پیر مغان»، «پیر خرابات»، «پیر می­فروش» و… که در شعر حافظ فراوان به کار رفته­اند، در شعر شاعران پیش از وی نیز سابقه دارد یا فقط مختص حافظ است؟
• آیا به کار بردن الفاظی چون مغان و خرابات و… نشانگر گرایش حافظ به آیین زرتشتی و انحراف او از اسلام است؟
• آیا حافظ پیرو مکتب خاصی چون ملامتیه و قلندریه و… بوده است؟
• آیا حافظ مرید شیخ یا پیر خاصی بوده است؟
• آیا پیر و به خصوص پیر مغان در دیوان حافظ به فرد واقعی یا شیخ مکتبی خاصی اشاره می­ کند؟
• هسته­ی اصلی پیر مغان حافظ کجاست؟
• پیر حافظ چه ویژگی­هایی دارد؟

و………..

و در نهایت؛ بهترین تعبیر و تفسیری که برای پیر مغان حافظ می­توان ارائه کرد، چیست؟

 

 1- راجع به قلندریات در بخش مربوط به قلندریه توضیح داده شده است.

2- در مبحث پیر در مورد پیران قلندری توضیحاتی ارائه شده است.

 

 

چکیده 1

مقدمه. 3

بیان مسأله 4

ضرورت تحقیق 4

سؤالات تحقیق. 5

اهداف علمی تحقیق 5

هدف کاربردی 5

روش تحقیق 5

پیشینه تحقیق 6

 فصل اول: کلیات

1-1. معنا شناسی فطرت… 14

1-1-1. معنای ماده فَطَرَ. 14

1-1-2. معنی فطرت… 16

1-1-3. استعمالات قرآنی واژه « فطر»  و مشتقات آن. 18

1-2. اهمیت مقوله فطرت… 19

1-2-1. جایگاه مهم مقوله فطرت در قرآن وسنت… 19

1-2-2. رابطه مقوله فطرت باتوحید. 21

1-2-3. رابطه مقوله فطرت با هدایت الهی.. 27

1-2-4. رابطه مقوله فطرت با هویت انسان. 31

 فصل دوم: شواهد قرآنی وجود فطرت

2-1. شبهه ای قرآنی در خصوص وجود فطرت 53

فصل سوم: مشخصات فطرت

3-1. محتوای فطرت… 59

3-1-1. عقیده به توحید. 59

3-1-1-1. شواهد فطری بودن توحید. 59

3-1-1-2.تبیین مراد از فطری بودن توحید. 65

3-1-2. گرایش به عبودیت… 68

3-1-3. تطابق با دین.. 70

3-1-3-1. شواهد فطری بودن دین.. 71

3-1-3-2. تبیین مراد از فطری بودن دین.. 75

3-1-4. شناخت حسن و قبح.. 79

3-1-5. گرایش به حق.. 81

3-1-6. گرایش به زیبایی.. 83

3-2. اوصاف فطرت… 87

3-2-1. تبدیل ناپذیری.. 88

3-2-2. نسیان پذیری.. 88

فصل چهارم: عوامل بازگشت به فطرت

4-1. سختی ها 93

4-2. استدلال و احتجاج.. 96

4-3.آیات قرآنی.. 99

4-4. موعظه. 101

4-5. بیان مثل.. 104

4-6. انذار. 105

 منابع و ماخذ 110

چکیده

موضوع تحقیق حاضر بررسی مقوله فطرت انسانی  از منظر قرآن کریم می باشد .  این مبحث با برخی مباحث  اساسی از جمله توحید و معرفت الهی ، هویت شناسی و هدایت الهی  رابطه اساسی داشته و همین امر اهمیت بحث از فطرت را نشان می دهد  و لذا تبیین دقیق آن می تواند  فواید علمی و عملی مهمی داشته باشد.  فطرت انسان همان نحوه ی خاص از آفرینش اوست که همین آفرینش ویژه دلیل بینش شهودی و معرفت و گرایش فطری او به خدای سبحان می باشد؛ به گونه ای که  می توان گفت فطرت انسان بر توحید و معرفت الهی سرشته شده است . در قرآن کریم آیات بسیاری وجود فطرت را برای انسان ثابت می کنند  از جمله در آیه 30 سوره روم   به طور واضح و روشن از فطرت انسان و لزوم تبعیت و پیروی از آن سخن به میان آمده است  : «فَأقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیْفَاً فِطْرَتَ اللهَ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیْلَ لِخَلْقَ اللهِ ذَلِکَ الدِّینُ القَیِّمْ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ».دلیل قرآنی دیگر بر وجود فطرت آیاتی است که حقایق و آیات قرآنی را ذکر معرفی فرموده و روی متذکر شدن انسان تأکید می نمایند . با  این توضیح که برخی نظرات تفسیری این تعابیر را به این مفهوم دانسته اند که انسان قبلاً این حقایق را می دانسته و فراموش کرده است.آیات مربوط به توجه به خدای سبحان در سختی ها نیز اشاره به وجود فطرت خداجویی در انسان دارند .آیه میثاق نیز با توجه به تفسیر های بیان شده درباره آن  بیانگر وجود  توحید  فطری  در انسان می باشد .از آیات  قرآن کریم مشخصات فطرت نیز استنباط می شود که بعضی از آن ها مربوط به  محتوای فطرت و بعضی مربوط به اوصاف فطرت می باشد. محتوای فطرت انسان شامل گرایش او به توحید و عبودیت و بندگی  و حقیقت و زیبایی و … می باشد که در قرآن کریم به آن ها اشاره شده است ؛  با  توجه به آیات قرآن در زمینه  محتوای فطرت  می توان گفت که  آیه میثاق و آیات  مربوط به توجه به خدای سبحان در سختی ها را از جمله شواهد قرآنی توحید فطری در انسان  می باشند  ؛  هم چنین  در  ادبیات  قرآنی  برای اعلام حسن و   قبح برخی  امور هیچ دلیل و برهانی ارائه نشده است و این بدان معنی است که انسان به طور فطری به حسن و قبح آن  امور واقف  است  . هم چنین از آیا ت قرآنی می توان استفاده نمود که اصل لزوم تبعیت از حق برای تمام انسان ها فطرتاً روشن است و نیازی به اثبات آن نیست ؛ تطابق دین و شریعت با فطرت  انسان نیز از آیات قرآن از جمله آیه 30 سوره  روم  به دست می آید .  از اوصاف مطرح شده برای فطرت در قرآن می توان به  «نسیان پذیری » و «تبدیل ناپذیری» آن  اشاره نمود.  با توجه به صفت نسیان پذیری فطرت، در قرآن کریم عوامل مؤثر  در تذکر انسان و رجوع به فطرت  نیز بیان شده است : از قبیل سختی ها ، موعظه ، بیان مثل ، انذار ، احتجاج ،که هریک  از آن ها  از  روش های تربیتی قرآن کریم می باشد و باعث می شوند که انسان پرده های غفلت و فراموشی را کنار زده و  متوجه خواسته  های فطرت اصیل و پاک خویش شود  و در کنار این عوامل   قرآن شرط پذیرش تذکر را نیز  خشیت الهی بیان می کند.

 

کلید واژه : فطرت ،قرآن کریم ،تذکر ،مشخصات فطرت ،رجوع به فطرت .

 

مقدمه

یکی از مهم ترین مباحثی که در قرآن کریم و در روایات امامان معصوم(علیهم السلام) بر آن تأکید شده، مسأله فطرت است . در این راستا در آموزه های دینی به مباحثی از قبیل  فطرتمندى انسان، فطرى بودن دین، فطرت پسندى حسن عدل و قبح ظلم، معلوم بودن فجور و تقوى به الهام فطرى، اعتراف پیشین انسان به ربوبیت الهى در عالم ذرّ و عهد و پیمان پیشین  خداوند با او در عدم تبعیت از شیطان اشاره شده است .  رابطه  فطرت  انسان  با  توحید و معرفت الهی  و سایر مباحث اساسی  اهمیت بحث از فطرت را نشان می دهد .

فطرت که خلقت خاص و آفرینش ویژه است اصلی‌ترین سرمایه و برترین ره توشه‌ای است که خداوند متعال  انسان را از آن نعمت بزرگ، که سرشت خداشناسی آمیخته با گرایش و دلپذیری حق‌طلبی است، برخوردار نموده، و همواره وی را به حفظ و حراست آن سفارش می‌کند. سالکی که با تمسک به عمود قیم فطرت در راه شکوفائی و رشد آن کوشا باشد ،بدون تردید به مقصد نائل و واصل خواهد شد، اگر فطرت انسان شناخته نشود و ابعاد وجودی آن در انسان شناسایی نگردد، انسان به قله‌های کمال و موفقیت‌های معنوی نخواهد رسید، چنان که بنا به نقلی رسول اکرم (ص) می فرماید  : «مَن عَرَفَ نَفسَهُ  فَقَد عَرَفَ رَبّه»(آمدی /232)(هر که خود را شناسد ،خدایش را شناخته است ).  پس  آدمی قبل از آنکه به شناخت جهان پیرامون خود و نیک و بد آن بپردازد، باید خود را بشناسد و گنجینه های فطرت و نهاد خود را کشف نماید و آنها را به کمال برساند و امیال نفسانی و شهوانی خود را تعدیل کند. در این صورت است که به بزرگ ترین سعادت نایل می شود. اما اگر غفلت بورزد و استعدادهای خود را نیابد و شکوفا نسازد و فقط نیازهای مادی و امیال نفسانی و حیوانی خود را بر آورد، گرفتار خسران می گردد و از مرتبه انسانیت به حیوانیت تنزل می کند.

تمام اهداف تربیتى به فطرت آدمى محقق مى شود و آنچه زمینه سیر به سوى حقیقت انسان  را  فراهم   مى سازد فطرت اوست.خداى متعال همه موجودات را به آفرینشى مخصوص داشته است که به سبب آن آفرینش به سوى مطلوب خویش سیر کنند و به کمال حقیقى خود برسند.

لذا  با توجه به جایگاه ویژه فطرت در فرهنگ و معارف اسلامی بحث درباره فطرت انسان از منظر قرآن کریم و ویژگی ها  و راه های شکوفائی و رشد و تعالی آن   از اهمیّت  ویژه ای برخوردار خواهد بود .در این رساله  در بخش اول به معنا شناسی فطرت و  رابطه  فطرت با مباحث  اساسی  انسان  پرداخته می شود و  در بخش دوم شواهد قرآنی وجود فطرت در انسان بیان شده و شبهاتی که پیرامون وجود فطرت در انسان مطرح شده است پاسخ داده می شود  و در بخش سوم به مشخصات  فطرت از دید گاه قرآن  که شامل محتوا  و اوصاف  فطرت می شود ، پرداخته می شود و در بخش پایانی  عوامل  تذکر و بازگشت به فطرت بیان می شود .

بیان مسأله :

از مباحث مهم و حساس موجود در آیات وحیانی ،مبحث فطرت انسانی است . در اهمیت این مقوله همین بس که با اساسی ترین مبحث انسانی یعنی معرفت الله و همچنین مباحث مهم دیگرمانند هویت شناسی انسان رابطه وثیق پیدا می کند . رساله حاضر در صدد است بعون الله تعالی به تبیین قرآنی این مقوله بپردازد . یکی از ابعاد بحث ،معنا شناسی فطرت است و مطلب دیگری که بایستی به خوبی تبیین گردد رابطه فطرت انسان  با سایر مباحث اساسی از قبیل« توحید » ، « هدایت الهی» و «هویت انسان » است . مبحث  دیگر ی که بایستی ضمن این تحقیق تبیین گردد ،ادله و شواهد  اثبات اصل وجود  فطرت انسانی  با بهره گرفتن از آیات  قران کریم می باشد . البته در این راستا لازم است به شبهاتی که از ظاهر برخی آیات شریفه در این خصوص متبادر به ذهن می شود پاسخ داد .بُعد دیگر بحث تبیین مشخصاتی است که قرآن کریم برای فطرت انسانی بیان می نمایدکه این مشخصات را می توان در دو قالب کلی محتویات و اوصاف فطرت مطرح نمود، در زمینه محتویات فطرت ،  بایستی با توجه به آیات قرآن کریم گرایش هاو کشش ها  و خواسته های فطری  انسان  تبیین شود  و در زمینه اوصاف فطرت  نیز باید ویژگی ها و خصوصیت ها ی فطرت  انسان از  دید گاه قرآن بیان شود . در نهایت  با توجه به نسیان پذیری فطرت، عواملی که قرآن کریم در خصوص بازگشت به فطرت اصیل انسانی مطرح فرموده و هم چنین شرایط  مؤثر بودن این عوامل  بایستی  استنتاج و تبیین گردد.

ضرورت تحقیق :

بر اساس آموزه های وحیانی ، فطرت انسانی با اصلی ترین حقیقت عالم یعنی توحید و معرفت الله تعالی ارتباط وثیق دارد و همین وابستگی کافی است که به تبیین دقیق مقوله  فطرت پرداخته شود .به عبارت دیگر تبیین مقوله فطرت می تواند معارفی اساسی در خصوص توحید و معرفت الله و طریقه نیل به توحید و معرفت الهی را ارائه نماید .گذشته از این تبیین مقوله فطرت قدمی است اساسی در خصوص پاسخ گویی به سؤال اساسی انسان در خصوص خود شناسی .

سؤالات تحقیق:

سؤال اصلی : دیدگاه قرآن کریم در خصوص فطرت انسان چیست؟

سؤالات فرعی :

ا . اصطلاح قرآنی «فطرت »دارای چه مفهومی است ؟

2 .با چه شواهد قرآنی می توان وجود فطرت را اثبات نمود ؟

3 .از دیدگاه قرآن کریم ،فطرت انسانی دارای چه محتوا و اوصافی است ؟

4. قرآن کریم چه عواملی رادر بازگشت انسان به فطرت اصیلش مؤثر بیان فرموده است ؟

اهداف علمی تحقیق :

  1.تبیین مقوله مهم فطرت با آموزه های وحیانی

2.بیان مفهوم فطرت 

3.بیان شواهد قرآنی بر وجود فطرت در انسان 

4 .بیان دیدگاه قرآن کریم درباره اوصاف و محتوای فطرت

5. ارائه ی راهکارهای قرآنی غبار زدایی از فطرت

هدف کاربردی :

ارائه زمینه های اصیل قرآنی در خصوص نیل به معرفت الله برای سالکان الی الله

روش تحقیق :

نوع روش تحقیق در رساله حاضر به صورت نقلی _ توصیفی بوده و روش گرد آوری مطالب در آن به صورت کتابخانه ای می باشد .

 

 

        عنوان                                                                                                                   صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1 مقدمه. 2

1-2 بیان مسئله. 3

1-3 ضرورت‌های خاص انجام تحقیق.. 5

1-4 سوالات… 6

1-4-1 سوال آغازین.. 6

1-4-2 سوالات فرعی.. 6

1-5 اهداف تحقیق.. 6

1-5-1 هدف اصلی.. 6

1-5-2 اهداف فرعی.. 6

1-6 فرضیه‌های تحقیق.. 7

1-6-1 فرضیه اصلی:(فرضیه‌ی محوری) 7

1-6-2 فرضیات فرعی.. 7

1-7 تعریف متغیرها 7

1-7-1 تعریف مفهومی متغیرها 7

1-7-1-1 مدیریت جهادی.. 7

1-7-1-2 تحول نظام اداری.. 8

1-7-2 تعریف عملیاتی متغیرها 8

1-7-2-1 مدیریت جهادی.. 8

1-7-2-2 تحول نظام اداری.. 8

فصل دوم: ادبیات تحقیق

2-1 مقدمه. 11

بخش اول: مدیریت جهادی.. 11

2-2 مفهوم فرهنگ جهادی.. 11

2-3  تعاریف فرهنگ جهادی.. 12

2-4  پیدایش و شکل گیری فرهنگ جهادی (خاستگاه فرهنگ جهادی) 15

2-5  شاخصه های فرهنگ جهادی.. 17

2-5-1 دین مداری.. 17

2-5-2 ولایت محوری.. 19

2-5-3 انعطاف پذیری.. 19

2-5-4 پویایی.. 19

2-5-5 خود باوری.. 20

2-5-6 مردم گرایی.. 20

2-5-7 نهادینه کردن اخلاق و ارزش های دینی در محیط کار. 21

2-5-8 نوآوری.. 21

2-6 مدیریت جهادی و مفاهیم آن. 23

2-7 چگونگی پرورش مدیر جهادی.. 25

2-8 آگاهی های بایسته در مدیریت جهادی.. 27

2-9 اصول و قواعد مدیریت جهادی.. 27

2-9-1 اصول ایجابی.. 27

2-9-2 اصول امتناعی.. 28

2-10 ویژگیهای مدیریت جهادی.. 29

2-11 شاخص ها و مؤلفه های مدیریت جهادی.. 30

2-12 تعریف مدیریت جهادی.. 34

2-12-1 مؤلفه های فرهنگ جهادی و مدیریت جهادی.. 35

2-12-1-1 احساس مسئولیت… 35

2-12-1-2 رعایت تقوا 35

2-12-1-3 فرهنگ کار. 36

2-12-1-4 وجدان کاری.. 36

2-12-1-5 جهاد کاری.. 36

2-12-2 برخی دیگر از مؤلفه ها و ویژگی های مدیریت جهادی.. 37

2-12-3 ویژگی ها و آسیب های مدیریت جهادی.. 37

2-13 مفهوم شناسی مدیریت جهادی.. 40

2-14 ویژگی های مدیریت جهادی در تحقق اقتصاد مقاومتی.. 41

2-14-1 تخصص، علم و درایت… 42

2-14-2 انعطاف پذیری و سرعت عمل.. 42

2-14-3 ابتکار عمل و خلاقیت… 42

2-14-4 پرهیز از فساد و مراقبت از انحراف… 42

2-14-5 توجه به کیفیت و قانونمندی.. 42

2-15 احساس مسئولیت… 43

2-15-1 آگاهی بخشی در خصوص مسئولیت پذیری.. 43

2-16 مسئولیت پذیری اجتماعی.. 44

2-17 ریشه های مسئولیت پذیری.. 48

2-17-1 عادت… 48

2-17-2 عاطفه و احساس… 50

2-17-3 منافع. 51

2-17-4 مقبولیت… 51

2-18 مزایای هویت سازمانی.. 52

2-19 راه های تقویت خودباوری.. 52

2-19-1 خود باوری در پرتو خداباوری.. 53

2-19-2 دوری از سستی و تنبلی، بی حوصلگی و سهل انگاری در کارها 54

2-20 مراحل رشد خود باوری.. 54

2-21 هفت اصل خودباوری.. 57

2-21-1 احترام (Respect) 58

2-21-2 مسئولیت و اختیار. 58

2-21-3 خطرپذیری.. 59

2-21-4 قدرشناسی و پاداش… 59

2-21-5 مناسبات… 60

2-21-6 نمادسازی.. 61

2-21-7 نوسازی.. 61

2-22 عدم خود باوری به عنوان مانعی بر سر راه اشتغال زنان. 62

2-23 عدالت… 63

2-23-1 عدالت توزیعی.. 64

2-23-2 عدالت رویه ای.. 65

2-23-3 عدالت مراوده ای.. 65

2-23-4 عدالت اطلاعاتی.. 65

2-24 فرهنگ کار. 66

2-25 وجدان کاری.. 70

2-26 تعریف وجدان کاری.. 71

2-27 معنای سبک زندگی.. 72

بخش دوم: تحول نظام اداری.. 74

2-28 تعریف تحول اداری.. 74

2-29 هدف از تحول اداری.. 75

2-30 ضرورت تحول در نظام اداری.. 75

2-31 تاریخچه‌ شکل‌گیری تحول در نظام اداری.. 76

2-32 هدف‌های تحول در نظام اداری.. 76

2-33 محورهای تحول در نظام اداری.. 77

2-34 خصوصی‌سازی و تحول اداری.. 79

2-35 ترسیم خطوط و مراحل تحول نظام اداری.. 81

2-35-1 استقرار عدالت اداری.. 82

2-35-1-1 دوری کردن از خودرأیی.. 82

2-35-1-2 عدم تبعیض و رعایت مساوات بین اعضاء جامعه اداری.. 82

2-35-1-3 جایگزینی ضوابط بجای روابط.. 83

فصل سوم: روش شناسی تحقیق

3-1 مقدمه. 85

3-2 روش تحقیق.. 86

3-2-1 مراحل پی‌گیری شده در اجرای تحقیق.. 86

3-3 جامعه آماری تحقیق.. 86

3-3-1 قلمرو موضوعی تحقیق.. 87

3-3-2 قلمرو مکانی تحقیق.. 87

3-3-3 قلمرو زمانی.. 87

3-4 نمونه آماری و تعیین حجم نمونه. 87

3-5 ابزارهای جمع آوری داده های تحقیق.. 88

3-5-1 مصاحبه. 88

3-5-2 پرسش نامه. 88

3–5-2-1 معرفی پرسش نامه. 89

3-5-2-2 چگونگی طراحی نهایی پرسشنامه. 90

3-6 روایی و پایایی ابزار اندازه گیری تحقیق.. 92

3-6-1 روایی ابزار اندازه گیری تحقیق.. 92

3-6-2 پایایی ابزار اندازه گیری تحقیق.. 92

3-7 روش تجزیه و تحلیل داده ها 93

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

4-1 مقدمه. 95

4-2 یافته های توصیفی و تحلیل آماری متغیرهای پژوهش…. 95

4-3 توصیف نمونه آماری.. 96

4-3-1 توزیع فراوانی جنسیت… 96

4-3-2 توزیع فراوانی سن.. 97

4-3-3 توزیع فراوانی میزان تحصیلات کارکنان. 98

4-3-4 توزیع فراوانی میزان سابقه خدمت کارکنان. 99

4-3-5 یافته های توصیفی متغیر های مدیریت جهادی و بهبود مدیریت منابع انسانی.. 100

4-4 آزمون اسمیرنف کولموگروف… 100

4-5 آزمون فرضیه های تحقیق.. 101

4-5-1 فرضیه اصلی اول تحقیق.. 101

4-5-2 آزمون فرضیه فرعی اول تحقیق.. 101

4-5-3 آزمون فرضیه فرعی دوم تحقیق.. 102

4-5-4 آزمون فرضیه فرعی سوم تحقیق.. 103

4-5-5 آزمون فرضیه فرعی چهارم تحقیق.. 103

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1 مقدمه. 106

5-2 بحث در نتایج توصیفی داده‌های پژوهش با توجه به فرضیات و آزمون آماری.. 106

5-3 تفسیر یافته‌های پژوهش…. 107

5-4 محدودیت های تحقیق.. 107

5-5 پیشنهادات… 108

5-5-1 پیشنهادهای اجرایی.. 108

5-5-2 پیشنهادهای پژوهشی.. 108

منابع. 105

پیوست ها 105

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                            صفحه

جدول (2-1): مؤلفه های اساسی فرهنگ کار و توصیف آنها …… 71

جدول (3-1): مزایای تکمیل پرسش نامه به دست مصاحبه گویا پاسخ دهنده ……………………….. 89

جدول (3-2): مقیاس لیکرت پرسش نامه ……………………….. 90

جدول (3-3): مقدار آلفای کرونباخ با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS …………………………….. 93

جدول (4-1): توزیع فراوانی ودرصد پاسخ های نمونه آماری به سوال جنسیت ……………………. 96

جدول (4-2): توزیع فراوانی و درصد پاسخ های نمونه آماری به سوال سن ………………………….. 97

جدول (4-3): توزیع فراوانی ودرصد پاسخ های نمونه آماری به سوال تحصیلات (کارکنان) …… 98

جدول (4-4): توزیع فراوانی ودرصد پاسخ های نمونه آماری به سوال سابقه خدمت …………….. 99

جدول (4-5): یافته های توصیفی متغیرهای مدیریت جهادی و بهبود مدیریت منابع انسانی ………… 100

جدول (4-6): آزمون اسمیرنف کولموگروف ……………………. 100

جدول (4-7): آزمون تحلیل همبستگی برای فرضیه یک اصلی  تحقیق …………………………….. 101

جدول (4-8): آزمون تحلیل همبستگی برای فرضیه فرعی اول تحقیق …………………………….. 102

جدول (4-9): آزمون تحلیل همبستگی برای فرضیه فرعی دوم  تحقیق …………………………….. 102

جدول (4-10): آزمون تحلیل همبستگی برای فرضیه فرعی سوم تحقیق …………………………….. 103

جدول (4-11): آزمون تحلیل همبستگی برای فرضیه فرعی سوم تحقیق …………………………….. 104

جدول (5-1): فرضیات و آزمون آماری …………………………….. 106

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                                            صفحه

نمودار (4-1): درصد پاسخ های نمونه آماری به سوال جنسیت . 96

نمودار (4-2): درصد پاسخ های نمونه آماری به سوال سن …….. 97

نمودار (4-3): درصد پاسخ های نمونه آماری به سوال تحصیلات ………………………………………… 98

نمودار (4-4): درصد پاسخ های نمونه آماری به سوال سابقه خدمت ……………………………… 99

 

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                                            صفحه

شکل (1-1): مدل مفهومی تحقیق ………………………………………….. 9

شکل (1-2): مدل عملیاتی تحقیق ………………………………………….. 9

 

1-1 مقدمه

نگاه و نگرش کلان حاکم بر قانون اساسی کشور نشان از اهمیت، حساسیت و کار ویژه محوری نظام اداری و ساختار سازمانی در ایجاد انگیزه، تحرک، پویایی و نهایتاً زمینه سازی برای تحقق اهداف و منویات بنیان گذاران نظام مقدس جمهوری اسلامی دارد. البته بیان این نکته ضرورت دارد که واکاوی، کارشناسی و بررسی های صورت گرفته از سوی بسیاری از کارشناشان امور اداری و استخدامی در این سال ها (که با مطالعه، بررسی و تدقیق در روندهای اداری کشور در این سه دهه صورت گرفته) مشخص می نماید که ساختار اداری باقیمانده از رژیم سابق با ویژگی هایی همچون وابستگی درباری، استقرار فرهنگ تملق گرایی، فقدان ماهیت کارشناسانه و عدم تعهد محوری، به هیچ عنوان نمی توانست خویش را با شرایط جدید، اهداف و آرمان های مردمی و انقلابی در نظام سیاسی جدید منطبق سازد.

رهبر معظم انقلاب اسلامی به عنوان معمار تمدن نوین ایران اسلامی باتوجه به اشراف کامل و جامعی که بر اولویت ها، ضرورت ها و شرایط درونی و بیرونی کشورمان دارند، با درکی آینده نگرانه و راهبردی به طراحی و ابلاغ برنامه ای جامع پرداخته که بواقع می تواند راهنما و نقشه راهی اصولی برای حرکت خردمندانه دولت و مردم در دهه عدل و پیشرفت باشد.

بر همین اساس مقام معظم رهبری ضمن اینکه اصلاح و تحول نظام اداری را در شرایط فعلی و حتی برای آینده نظام اسلامی ضروری دانسته اند، راهکار جامع خویش را در عزم ملی دولت و مردم برای تحقق اقتصاد مقاومتی در قالب مدیریتی جهادی و عالمانه به عموم ملت و مسئولان عالی نظام عرضه نمودند. از این­رو ایشان، اصلاح نظام اداری و تحول ساختاری در آن را در بهره مندی و بکارگیری شایسته از راهکارها و اقداماتی دانسته اند که ضمن بهره مندی از مبانی مدیریت اسلامی، می بایست در مراحل تدوین و اجرای بهینه طرح تحول ساختار اداری کشور مورد توجه ویژه و استفاده واقع شود.

در پژوهش حاضر که به صورت علمی درصدد بررسی رابطه ی بین مدیریت جهادی و تحول نظام اداری در بین مدیران ادارات کل استان آذربایجان غربی می باشد، هدف ایجاد رویکردی جدید به مدیریت جهادی و اثرات آن بر روی نظام اداری از لحاظ ساختاری خواهد بود.

1-2 بیان مسئله

در واقع مدیریت جهادی به تاسی از آموزه های اسلامی ضمن دعوت به ایثار، ارزش دادن به از خود­گذشتگی و یا تشویق به همکاری و تعاون بر مبنای تقوی که در متون مختلف اسلامی از جمله قرآن کریم ذکر گردیده است، در نیروهای جهادی مؤمن انگیزه لازم را ایجاد کرد (موهبتی و همکاران، 1391). مدیریت جهادی معتقد است که انگیزش بر اساس دیدگاه تکلیف گرایانه و وظیفه ای تعهد بالا و عملکرد بالا، مهمترین و با عظمت ترین و شریف ترین هدف ها و انگیزش ها می باشد و دلیل آن این است که تفکر از منفعت گرایی و استفاده جبری از محیط و اجتماع و خودخواهی و خودنمایی خبری نیست. در واقع محوریت اصلی در مدیریت جهادی را سرمایه اجتماعی تشکیل می دهد، البته باید به این نکته نیز توجه شود که هدف از بحث در رابطه با مدیریت جهادی، توسعه، بهبود سازمانی و در نهایت تحول سازمانی می باشد. مرتضوی و همکاران (1388)، بر اساس نمرات به دست آمده از متغیرهای یازده گانه فرهنگی بین سال های 1372 تا 1380 آنها را به قرار زیر رتبه بندی کرده اند:

هویت جهادی، سیستم تشویقی در سازمان، نظام ارزشی مورد قبول، انسجام گروهی، الگوی ارتباطی در سازمان، تحمل، اختلاف سلیقه، ابتکار، هدایت و سرپرستی، خطرپذیری، کنترل، حمایت مدیریتی.

این مؤلفه ها به صورت مستقیم بر عملکرد و بهبود سازمانی مؤثر بوده و در نهایت باعث تحول سازمانی خواهند شد. هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه ی بین مدیریت جهادی و تحول سازمانی در ادارات کل استان آذربایجان غربی می باشد. رابطه ای که بین مدیریت جهادی و تحول سازمانی نمی تواند وجود داشته باشد از موضوعاتی است که به صورت جدی و علمی مورد بررسی واقع نشده است، لذا مهمترین هدف در این پژوهش تمرکز بر مدیریت جهادی در جهت سوق به تحول سازمانی می باشد. شاید مهمترین مسئله ای که در رابطه با ادارات دولتی مدنظر محقق می باشد، عدم توجه به توسعه، بهبود و تحول سازمانی است. چرا که در سازمان هایی که به صورت دولتی اداره می شوند به دلیل حمایت دولتی، ساز و کارهای مناسبی جهت توسعه عملکرد و سلامت نظام اداری وجود ندارد و هدف از انجام امور محوله به صورت روزمره می باشد. در این پژوهش جهت بررسی رابطه ی بین مدیریت جهادی و تحول سازمانی، برای مدیریت جهادی از ابعاد:

احساس مسئولیت

خودباوری

فرهنگ کار

وجدان کاری

استفاده خواهد شد. البته باید ذکر کرد که در این پژوهش به راهکارهای توسعه و ترویج فرهنگ و مدیریت جهادی جهت دستیابی به تحول سازمانی از دیدگاه امام خمینی نیز با عناوین زیر استفاده خواهیم کرد:

توجه به خدا در همه امور

خودسازی

زنده نگه داشتن روحیه خدمتگذاری و عشق خدمت به مردم

جلوگیری از فساد و انحراف در انجام وظایف

عدم انجام کارهای خلاف مصلحت نظام اسلامی

عدم دخالت در امور دیگران

زنده نگه داشتن روحیه ایثار، گذشت و شهادت

توجه بیشتر در خدمت به محرومین و تلاش در جهت محرومیت زدایی و فقرزدایی

توجه به رسالت اصلی و تاریخی جهاد

توجه به اصل وحدت، همدلی و همکاری

اخلاص در انجام وظایف و کارهای جهادی به عنوان یک تکلیف الهی

1-3 ضرورت‌های خاص انجام تحقیق

مسلماً یک مدیر جهادِی موفق یک مدیر موفق از دیدگاه اسلام نیز هست. از این رو بسیاری از ویژگی­های مدیر جهادی همان ویژگی های یک مدیر کارآمد از نگاه اسلامی است. ویژگی هایی نظیر مشورت پذیری٬ تقوی٬ امانت داری٬ حسن خلق٬ عدم اسراف٬ صیانت نفس٬ شجاعت و قاطعیت و… اما بعضی ویژگی­ها در مدیران جهادی منحصر شاخص تر هستند. بسیاری از این ویژگی ها برگرفته از تجربیات و موفقیت های هشت سال دفاع مقدس هستند (خزایی، 1391) چندی از این ویژگی ها به شرح زیر می­باشند:

پارادایم شکنی: مدیر جهادی در قالب های موجود نمی گنجد و با تکیه بر آرمان ها و با در نظر گرفتن واقعیات، سعی در خلق قالب های جدید دارد.

خطر پذیری و ریسک پذیری بالا

خود باوری بر پایه آرمان ها و ارزش ها

کار خستگی ناپذیر: مدیر جهادی از مشقت و خستگی فراوان در راه رسیدن به هدف باکی ندارد و از آن استقبال هم می کند.

با توجه به شرایط فعلی در سازمان های دولتی و تاکید آن در اسناد بالا دستی نظام برای تحول، مدیریت جهادی همچون اهرمی می تواند وضعیت ها را برای بهینه سازی فراهم نماید.

1-4 سوالات

 

1-4-1 سوال آغازین

چه رابطه ای بین مدیریت جهادی و تحول نظام اداری در بین مدیران ادارات کل استان آذربایجان غربی وجود دارد.

1-4-2 سوالات فرعی

چه رابطه ای بین احساس مسئولیت و تحول نظام اداری وجود دارد؟

چه رابطه ای بین خودباوری و تحول نظام اداری وجود دارد؟

چه رابطه ای بین فرهنگ کار و تحول نظام اداری وجود دارد؟

چه رابطه ای بین وجدان کاری و تحول نظام اداری وجود دارد؟

1-5 اهداف تحقیق

 

1-5-1 هدف اصلی

بررسی رابطه ی بین مدیریت جهادی و تحول نظام اداری در بین مدیران ادارت کل استان آذربایجان غربی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست مطالب

 

فصل اول:کلیات تحقیق. 1

1-1- مقدمه. 2

1-2- بیان مسأله. 2

1-3- ضرورت تحقیق. 5

1-4- سوال اصلی تحقیق. 6

1-5- اهداف تحقیق. 6

1-5-1- هدف اصلی.. 6

1-5-2- اهداف فرعی.. 6

1-5-3- اهداف کاربردی.. 7

1-6- فرضیه های تحقیق. 7

1-6-1- فرضیه اصلی.. 7

1-6-2- فرضیه های فرعی.. 7

1-7- روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات.. 8

1-8- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.. 9

1-9- قلمرو تحقیق. 9

1-9-1- قلمرو موضوعی.. 9

1-9-2- قلمرو مکانی.. 9

1-9-3- قلمرو زمانی.. 9

1-10- مدل مفهومی تحقیق. 9

1-11- تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق. 10

1-11-1- سطح تکنولوژی: 10

1-11-2- سرمایه انسانی کارآفرینان: 10

1-11-3- سرمایه انسانی جامعه: 11

1-11-4- رقابت بالقوه: 11

1-11-5- عملکرد اقتصادی: 11

1-11-6- نوآوری محصول: 11

1-11-7- بین المللی شدن: 11

1-11-8- انتظارات رشد تجارت: 12

1-12- ساختار تحقیق. 12

فصل دوم: مروری بر ادبیات تحقیق. 13

2-1- مقدمه. 14

2-2- نوآوری.. 14

2-2-1- مفاهیم کلی نوآوری.. 15

2-2-2- انواع نوآوری.. 18

2-2-3- فرایند نوآوری.. 23

2-2-4- عوامل موثر بر نوآوری عبارتند از: 24

2-2-4-1 سطح تکنولوژی.. 24

2-2-4-2 سرمایه انسانی.. 25

2-2-4-3  رقابت بالقوه 25

2-2-4-4 عملکرد اقتصادی.. 25

2-3- بین المللی شدن. 25

2-3-1- مدلهای فرایند بین المللی شدن  26

2-3-1-1- مدل آپسالا. 26

2-3-1-2- مدلهای مبتنی بر نوآوری (مدل آی) 28

2-3-1-3- مدل نگرش شبکه ای.. 29

2-3-1-4- مدلهای نگرشی مبتنی بر منابع. 31

2-4- رشد تجارت.. 33

2-4-1- ابعاد رشد تجارت.. 34

2-5- سرمایه انسانی.. 36

2-6- عملکرد اقتصادی.. 39

2-8- پیشینه تحقیق. 41

2-8-1- تحقیقات انجام یافته در داخل کشور. 41

2-8-2- تحقیقات انجام یافته در خارج کشور. 44

فصل سوم: روش شناسی تحقیق. 48

3-1- مقدمه. 49

3-2- روش تحقیق. 49

3-3-  جامعه آماری.. 49

3-4-  روش نمونه گیری.. 50

3-5- روش گردآوری داده ها 50

3-6 ابزار اندازه گیری (پرسشنامه) 51

3-6-1 شیوه نمره گذاری و تفسیر سوالات   52

3-6-2 روایی (اعتبار) پرسشنامه. 52

3-6-3 پایایی (اعتماد) پرسشنامه. 53

3-7- روش تجزیه و تحلیل داده ها 54

3-8- مدل‌سازی معادلات ساختاری.. 55

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها 69

4-1- مقدمه. 70

4-2- تحلیل‌های توصیفی.. 71

4-2-1- جنسیت.. 71

4-2-2- سن.. 72

4-2-3- تحصیلات.. 73

4-2-4- سابقه فعالیت شرکت.. 74

4-3- تحلیل‌های تک متغیره 76

4-3-1- شاخص‌های توصیفی.. 76

4-3-2- آزمون میانگین.. 77

4-4- تحلیل‌های دومتغیره 80

4-4-1- همبستگی پیرسون. 80

4-5- تحلیل‌های چند متغیره 81

4-5-1- آزمون کفایت نمونه‌برداری.. 82

4-5-2- ارزیابی مدل اندازه‌گیری.. 84

4-5-2-1- روایی همگرا 85

4-5-2-2- پایایی تک‌بعدی.. 86

4-5-2-3- سازگاری درونی.. 87

4-5-3- ارزیابی مدل ساختاری.. 89

4-5-3-1- برازش مدل ساختاری.. 90

4-5-3-2- تحلیل مسیر. 92

4-6- خلاصه و جمع بندی فصل چهارم. 99

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات.. 102

5-1-مقدمه. 102

5-2-مروری بر چارچوب کلی تحقیق. 103

5-3-نتایج در راستای یافته‌های تحقیق. 104

5-3-1- فرضیه اصلی.. 104

5-3-2- فرضیه های فرعی.. 105

5-4-پیشنهادات تحقیق. 109

5-4-1-   پیشنهادات کاربردی.. 109

5-4-2-پیشنهادات برای تحقیقات آتی   111

5-5-محدودیت‌های تحقیق. 111

5-6-محدودیت‌های خارج از اختیار محقق. 112

5-7-خلاصه و جمع‌بندی فصل پنجم. 113

منابع. 113

پیوست و ضمائم. 1

 

 

 

 

فهرست جداول

جدول (3-1):  جامعه آماری.. 50

جدول (3-2): سولات مربوط به هر یک از متغیرها به تفکیک ابعاد. 51

جدول(3-3): نتایج پایایی پرسشنامه. 53

جدول (3-4): مراحل تحلیل چند متغیره 68

جدول (4-1): توزیع فراوانی جنسیت پاسخ‌دهندگان. 71

جدول(4-2): توزیع فراوانی تحصیلات پاسخ‌دهندگان. 72

جدول(4-3): توزیع فراوانی تحصیلات پاسخ‌دهندگان. 73

جدول(4-4): توزیع فراوانی سابقه فعالیت شرکت.. 74

جدول (4-5): شاخص‌های توصیفی متغیرهای تحقیق. 77

جدول (4-5): آزمون میانگین متغیرهای تحقیق. 79

جدول(4-6): ضرایب همبستگی متغیرهای تحقیق. 81

جدول (4-7): نتایج حاصل آزمون کفایت نمونه ‌برداری.. 83

جدول (4-8): روایی همگرایی متغیرهای تحقیق. 86

جدول (4-9): بارهای عاملی.. 87

جدول (4-10): آلفای کرونباخ. 88

جدول (4-11): شاخص‌های پایایی.. 89

جدول (4-12): ضرایب تعیین متغیرهای تحقیق. 91

جدول (4-13): اندازه اثر متغیرهای تحقیق. 92

جدول (4-14): نتایج حاصل از تحلیل مسیرهای مستقیم برای فرضیه اصلی.. 93

جدول (4-15): نتایج حاصل از تحلیل مسیرهای مستقیم برای فرضیه های فرعی.. 95

 

 

فهرست اشکال و نمودارها

شکل (1-1): مدل مفهومی تحقیق. 10

شکل (2-1): رابطه خلاقیت، نوآوری و تغییر (وبر و نایت، 2004). 17

شکل 2-2 مدل آپ سالا(یوهانسون و واهلن، 1977). 27

شکل  (2-3): ابعاد رشد تجارت.. 34

شکل(4-1): تحلیل مسیر مستقیم برای فرضیه اصلی تحقیق. 94

شکل (4-2): تحلیل مسیرهای مستقیم برای فرضیه های فرعی.. 95

 

 

1-1- مقدمه

امروزه ساختار اقتصادی دنیا با گذشته به طور اساسی تفاوت دارد. توسعه پایدار امروز برپایه نوآوری، خلاقیت و استفاده از دانش استوار است. توسعه اقتصادی و تجارت شرکت ها در کشور ضمن فراهم آوردن زمینه رشد و توسعه پایدار، مسائل و مشکلات جاری از جمله فقر، نابسامانی اجتماعی و فرهنگی، بیکاری دانش آموختگان دانشگاهی و معضل انبوه سایر بیکاران را مرتفع خواهد کرد. در واقع رشد تجارت پایه و اساس توسعه همه جانبه محسوب می شود. مطالعات و تحقیقات نشان می دهد حضور کارآفرینان در شرکت های دانش بنیان و اقدامات نوآورانه آن ها نقش شایسته و بایسته ای در رشد و توسعه اقتصادی، حضور فعال در بازارهای جهانی، رقابت، اشتغال زایی پایدار، توسعه عدالت، کاهش فقر، افزایش در آمد ملی و حل مشکلات جامعه، دولت و بخش عمومی دارد. برای توسعه کارآفرینی در کشور به کار آفرینان توانمند نیاز است. منظور از توسعه کارآفرینی ایجاد

 فرهنگ کار آفرینی در کشور، تقویت گرایش مثبت عمومی به کار آفرینی و در پی آن افزایش نرخ فعالیت های کارآفرینانه است (دیوان­سالار و بزرگی، 1391: 3).  

 

 1-2- بیان مسأله

در سالهای اخیر شرکت های کوچک و متوسط، نقش مهمی در اشتغال زایی و رشد و توسعه اقتصادی کشورها ایفا می کنند. از نظر سازمان های بین المللی همچون یونیدو (سازمان توسعه صنعتی ملل متحد[1])، ادغام در اقتصاد جهانی بهترین روش برای غلبه بر فقر و عدم برابری در کشورهای در حال توسعه است. برای پیوستن به اقتصاد جهانی، لازم است بخش خصوصی که در آن شرکت های کوچک و متوسط نقش کلیدی بر عهده دارند گسترش یابد. در این راستا، کارآفرینان از طریق حضور فعال دربازارهای جهانی و ایجاد فرصت‌های تجارت، رقابت، اشتغال زایی پایدار، توسعه عدالت، کاهش فقر و افزایش درآمد ملی نقش مهمی را ایفا می کنند  (پنگ[2]، 2001: 97؛ دیوسالار و بزرگی، 1391: 3). در واقع کارآفرینی که به مفهوم کشف و بهره برداری از فرصت ها به منظور ارزش آفرینی در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه است، پایه و اساس رشد تجارت و رشد و توسعه پایدار در کشورها محسوب می شود.

نوآوری نیز نقش عمده ای در رشد و توسعه اقتصادی کشورها ایفا می کند. در نظریه های تکامل اقتصادی، نوآوری به عنوان نیرو محرکه رشد و توسعه اقتصادی معرفی شده است. در سال های اخیر، با ظهور اقتصاد دانش، نوآوری نقش حیاتی تری در تحول ساختارهای اقتصادی و اجتماعی یافته است، بطوری که در بعضی از مقالات، از اقتصادهای پیشرفته امروزی بعنوان اقتصادهای مبتنی بر نوآوری یاد می شود (نیکومرام و همکاران، 1392: 92). لوئیس[3] ، معتقد است که تجارت، موتور رشد اقتصادی است و در بازار رقابتی، تجارت آزاد سبب می شود تولید کنندگان داخلی از تولیدات خارجی بهره گرفته و اقدام به ساخت کالایی با کیفیت بهتر نمایند (لوئیس، 1954: 145). از سویی دیگر، قابلیت ابتکار، ابداع و نوآوری، کارایی افراد را افزایش می دهد و همین دلیل تجارت است (بایر[4] ، 2004: 574).

بین‌المللی شدن و ورود به بازارهای جهانی نیز رشد تجارت را افزایش می‌دهد (میهن‌دوست، 1389: 5). زیرا بین المللی شدن، شرکت های داخلی را در معرض بهترین عملکرد شرکت های خارجی و همچنین تقاضای مشتریان داخلی قرار داده، امکان دستیابی به نهاده های سرمایه ای پیشرفته همچون ابزارهای ماشینی را فراهم کرده و درنتیجه زمینه افزایش بهره وری و فراهم شدن فرصت های جدید رشد برای شرکت ها و افزایش کارایی آنها را فراهم می کند (پاتریشیا[5]، 2005: 532). بر اساس نظریه ریورا-باتیز و رومر تجارت زمینه لازم برای دسترسی بیشتر به دانش، توسعه فناوری، جلوگیری از انجام مجدد تحقیق های صنعتی و تقویت خلاقیت، نوآوری و شناسایی صرفه های حاصل از مقیاس در اثر رقابت شدیدتر را فراهم می سازد (ریورا باتیز و رومر[6]، 1991: 535).

تا اوایل دهه 60 میلادی، توجه اساسی موضوعات مدیریت به شرکت‌های بزرگ بوده است. اما در سال‌های اخیر، شرکت‌های دانش‌بنیان[7] در توسعه اقتصادی کشورها به‌عنوان موتور رشد اقتصادی شناخته‌شده‌اند. مهم‌ترین ویژگی و مزیت این بنگاه‌ها علاوه بر روان بودن و داشتن قدرت سازگاری با شرایط متغیر محیطی، وضعیت رقابت‌پذیری و نوآورانه آنها است. در این راستا، دولت‌ها با ایجاد محیطی مناسب، شرایط کار و فعالیت را برای شرکت‌های دانش‌بنیان و جذب شرکت‌های مبتنی بر فناوری ، از طریق پارک‌های علم و فناوری مهیا می‌نمایند.با توجه به گسترش تدریجی بخش خصوصی در ایران، نیاز به ارائه محصولات جدید و فروش آن در بازارهای جهانی و بین المللی شدن شرکت های کوچک و متوسط نیز بیش از پیش ضرورت می یابد. با توجه به اهمیت نوآوری و بین المللی شدن در بین کسب و کارهای کوچک و متوسط که به وسیله کارآفرینان راه اندازی شده اند و با توجه به اینکه، نوآوری در محصول و ورود به بازارهای جهانی می‌تواند سبب رشد تجارت شده و در نتیجه زمینه رشد اقتصادی کشور را مهیا سازد لذا، در این تحقیق رابطه بین نوآوری، بین المللی شدن فعالیت کارآفرینان و انتظارات رشد تجارت شرکت های دانش بنیان مورد بررسی قرار گرفته است.

 

 

1-3- ضرورت تحقیق

کارآفرینان با مهارتی که در تشخیص فرصت­ها، موقعیت­ها و ایجاد حرکت در جهت توسعه این موقعیت­ها دارند، پیشگامان حقیقی تغییر در اقتصاد و تحولات اجتماعی محسوب می شوند. آنها تصدیق می کنند که موفقیت و بقا در چشم اندازهای برخواسته از فردا، نیازمند چالاکی، قوه ابتکار و نوآوری است. براساس نظریات اقتصادی و تجارب حاصله در اقتصادهای روبه رشد، کارآفرینان موتور محرکه توسعه و رشد اقتصادی محسوب می شوند و بالطبع اشتغال زایی یکی از رهاوردهای مهم کارآفرینی است. به عبارت دیگر، چرخ های توسعه اقتصادی همواره با توسعه کارآفرینی به حرکت درمی آید. در هزاره نو که با پدیده جهانی شدن مواجه هستیم، کارآفرینی به مثابه عامل رشد، توسعه و نیز یکی از عوامل تأثیر گذار در ترسیم چشم انداز مطلوب جامعه یاد می شود (کلارک[8]، 2004: 425) کارآفرینان باتوجه به خصوصیات ممتاز و برجسته خود قادر هستند منابع لازم برای ایجاد رشد و توسعه در زمینه های تولید و منابع انسانی را فراهم کرده، اشتغال و کسب و کار جدید ایجاد کرده و با نوآوری صنعتی بر توسعه دامنه محصولات و خدمات بیفزایند و در نتیجه باعث رشد تجارت داخلی و بین المللی شوند (ایزدیان، 1390: 60). همچنین، با توجه به تجربیات جهانی ایجاد شرکت های دانش بنیان و پارک های تحقیقاتی در کشور مشروط به رعایت برنامه ریزی های آمایشی و سرمایه گذاری مناسب می تواند نقش مؤثری را در تکمیل چرخه تحقیقات و نیز تجاری سازی نتایج تحقیقات ایفا کند. علاوه بر این، این موضوع می تواند سبب تسریع در روند انتقال فناوری و گسترش موسسات کوچک و متوسط شده و باعث تسریع رشد اقتصادی کشور گردد (صدیق، ۱۳۸۷: 134). بنابراین مطالعه بر روی کارآفرینان شرکت های دانش بنیان و عوامل موثر بر رشد تجارت آن ها ضروری می باشد.

 

 

1-4- سوال اصلی تحقیق

آیا نوآوری محصول و بین المللی شدن فعالیت کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر انتظارات رشد تجارت آنها تاثیر دارد؟

 

1-5- اهداف تحقیق

1-5-1- هدف اصلی

تعیین رابطه بین نوآوری محصول، بین المللی شدن و انتظارات رشد تجارت کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی.

1-5-2- اهداف فرعی

1- تعیین تاثیر سطح تکنولوژی بالاتر بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی

2- تعیین تاثیر سرمایه انسانی کارآفرینان شرکت­های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر نوآوری محصول آن­ها

3- تعیین تاثیر سرمایه انسانی جامعه بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت­های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی

4- تعیین تاثیر رقابت بالقوه بالاتر بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی

5- تعیین تاثیر عملکرد اقتصادی بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی

6- تعیین تاثیر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر بین المللی شدن آنها

7- تعیین تاثیر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر انتظارات رشد تجارت آنها

8- تعیین تاثیر بین المللی شدن فعالیت کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر انتظارات رشد تجارت آنها

1-5-3- اهداف کاربردی

شرکت های دانش بنیان و سایر شرکت ها و بخش های اقتصادی ایران می توانند از نتایج این تحقیق بهره مند شوند.

 

1-6- فرضیه های تحقیق

1-6-1- فرضیه اصلی

نوآوری محصول و بین المللی شدن فعالیت کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر انتظارات رشد تجارت آنها تاثیر مثبت دارد.

1-6-2- فرضیه های فرعی

1- سطح تکنولوژی بالاتر بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی تاثیر مثبت دارد.

2- سرمایه انسانی کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر نوآوری محصول آنها تاثیر مثبت دارد.

3- سرمایه انسانی جامعه بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی تاثیر مثبت دارد.

4- رقابت بالقوه بالاتر بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی تاثیر مثبت دارد.

5- عملکرد اقتصادی بر نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی تاثیر مثبت دارد.

6- نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر بین المللی شدن آنها تاثیر مثبت دارد.

7- نوآوری محصول کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر انتظارات رشد تجارت آنها تاثیر مثبت دارد.

8- بین المللی شدن فعالیت کارآفرینان شرکت های دانش بنیان واقع در پارک علم و فناوری استان آذربایجان شرقی بر انتظارات رشد تجارت آنها تاثیر مثبت دارد.

 

[1] The United Nations Industrial Development Organization (UNIDO)

[2] Peng

[3] Jose-Luis Hervas-Oliver

[4] Markus Baer

[5] Patricia Phillips McDougall

[6] Rivera-Batiz, Luis A., and Paul M. Romer.

[7] شرکت یا مؤسسه خصوصی و یا تعاونی هستند که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم افزارهای مربوط تشکیل می‌شود و بر اساس معیارهای مورد نظر آیین نامه ارزیابی و تشخیص شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان، به تأیید کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و نظارت بر اجرا می‌رسد. شرکت‌های دولتی، موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی که دارای مصادیق سوء سابقه باشند و نیز شرکت‌ها و موسساتی که بیش از پنجاه درصد از مالکیت آنها متعلق به شرکت‌های دولتی و موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی باشد، مشمول حمایت‌های این قانون نیستند.

 

روش تحقیق / پژوهش……………………………………………. 5

حدود تحقیق……………………………………………. 5

پرسشهای اساسی تحقیق……………………………………………. 6

محدودیت های تحقیق……………………………………………. 6

تعاریف و اصطلاحات اساسی در استاندارد ISO 9001 , 2000……………………………………………. 7

متغیرها و چگونگی استخراج آنها در تحقیق……………………………………………. 8

فصل دوم

مقدمه……………………………………………. 10

تعاریف استاندارد واستاندارد سازی……………………………………………. 11

تاریخچه استاندارد……………………………………………. 12

انواع استاندارد……………………………………………. 14

فواید استاندارد سازی……………………………………………. 15

فرایند استانداردسازی……………………………………………. 16

سلسله مراتب فرایندها……………………………………………. 16

الزامات نگرش فرایندی……………………………………………. 18

عناصر نگرش فرایندی……………………………………………. 18

مراحل اجرای نگرش فرایندی……………………………………………. 19

ISO 9000 چیست؟……………………………………………. 22

اصول مدیریت کیفیت……………………………………………. 32

عوامل موثر بر کیفیت خدمات از نظر مشتری / ارباب رجوع……………………………………………. 34

ابعاد کیفیت خدمات بهداشتی……………………………………………. 36

نقش کارکنان در حصول رضایت مشتری……………………………………………. 37

رهبری……………………………………………. 38

معیارهای رهبری……………………………………………. 39مشارکت کارکنان……………………………………………. 42

فلسفه ومبانی نظری مدیریت مشارکتی……………………………………………. 43

پیش نیازهای مشارکت……………………………………………. 45

ساز وکارهای مشارکت……………………………………………. 46

دستاوردها اجرای نظام مشارکت……………………………………………. 46

مفهوم فرایند Process……………………………………………. 49

فرایند گرائی چیست؟……………………………………………. 50

فرایند بهبود مداوم……………………………………………. 53

اندازه گیری و ارزیابی محصولات وخدمات سازمان……………………………………………. 58

شراکت……………………………………………. 59

اصول روابط مشتری ـ تامین کننده……………………………………………. 61

 آموزش……………………………………………. 63

نگرش گروهی……………………………………………. 63

مراحل استقرار ایزو 2000 ـ 9000 در سازمان های تولیدی خدماتی……………………………………………. 63

منافع استقرار ایزو 9001……………………………………………. 66

فصل سوم

روش جمع آوری اطلاعات……………………………………………. 69

جامعه آماری……………………………………………. 69

نمونه آماری و روش نمونه گیری……………………………………………. 69

فصل چهارم

داروخانه……………………………………………. 72

بستری……………………………………………. 76

رادیولوژی……………………………………………. 85

سونوگرافی……………………………………………. 90

درمانگاه عمومی……………………………………………. 94

اورژانس……………………………………………. 100

فیزیوتراپی……………………………………………. 105

درمانگاه تخصصی……………………………………………. 109

آزمایشگاه……………………………………………. 115

داروخانه سوال 1……………………………………………. 120

بستری سوال 4……………………………………………. 122

بستری سوال 9……………………………………………. 122

بستری سوال 1……………………………………………. 123

بستری سوال 8……………………………………………. 124

رادیولوژی سوال 2……………………………………………. 125

رادیولوژی سوال 5……………………………………………. 125

سونوگرافی سوال 2……………………………………………. 127

سونوگرافی سوال 3……………………………………………. 127

درمانگاه عمومی سوال 6……………………………………………. 129

درمانگاه عمومی سوال 5……………………………………………. 129

درمانگاه عمومی سوال 4……………………………………………. 130

درمانگاه عمومی سوال 3……………………………………………. 131

اورژانس سوال 7……………………………………………. 132

اورژانس سوال 5……………………………………………. 132

اورژانس سوال 4……………………………………………. 133

فیزیوتراپی سوال 3……………………………………………. 134

فیزیوتراپی سوال 6……………………………………………. 134

فیزیوتراپی سوال 2……………………………………………. 135

درمانگاه تخصصی سوال 2……………………………………………. 136

درمانگاه تخصصی سوال 1……………………………………………. 136

درمانگاه تخصصی سوال 3……………………………………………. 137

آزمایشگاه سوال 2……………………………………………. 138

آزمایشگاه سوال 5……………………………………………. 138

آزمایشگاه سوال 4……………………………………………. 139

فصل پنجم

سرپائی……………………………………………. 170

بستری……………………………………………. 172

فصل ششم

نتایج حاصل از اقدامات انجام شده……………………………………………. 178

اورژانس……………………………………………. 180

فیریوتراپی……………………………………………. 181

درمانگاه تخصصی……………………………………………. 182

آزمایشگاه……………………………………………. 184

درمانگاه عمومی……………………………………………. 185

رادیولوژی……………………………………………. 185

سونوگرافی……………………………………………. 186

بخش های بستری……………………………………………. 187

پیشنهادات کلی……………………………………………. 189

منابع و مآخذ……………………………………………. 191

 

مقدمه

توسعه وتکامل اشکال مختلف زندگی درجوامع، سازمان های متعدد و متنوعی را بوجود آورده است توسعه نیازمندیهای متعددی که منشاء تکامل و تغییر در زندگی انسانی در جوامع مختلف می باشد بر نقش و اهمیت سازمانها افزوده است. سازمان های  موجود در هر کشوری مقاصد وهدفهای مختلفی دارند چنانچه هدف موسسات نظامی با مقاصد دانشگاهی و یا خدمات بهداشتی ودرمانی با موسسات تولیدی تفاوت محسوس دارد لیکن آنچه در کلیه سازمانها مشاهده می گردد ویا به اصطلاح وجه مشترک آنها می باشد اجتماع یک دسته از افراد است که به صورت دست جمعی تحت امکانات محدود و به منظور تحقق مقاصد خاصی همکاری می کنند. امروزه موسسات وسازمان هایی که به مشتریان خدمات ارائه می نمایند باید براساس یکسری اصول تعریف شده انجام گیرد واین خدمات از یک سری استانداردهای لازم پیروی نماید. بنابراین به منظور رقابت در بازارهای بین المللی و حتی در سطح یک کشور رعایت اصول واستانداردهایی لازم است چرا که اصولاً برای رسیدن به توسعه پایدار پاسخ به نیازهای مشتریان الزامی می باشد. در دنیای پرتحول کنونی فرصت و زمان کوتاهی برای جوابگوئی به نیازهای مشتریان است. پرواضح است ساختارهای سنتی از مدیریت بین بخشی غافل بوده و فقط سعی دارد به نتایج توجه داشته باشد  و اصولاً به ریشه یابی و کنکاش مسائل و مشکلات بی توجه است،‌مدیران ارشد سازمانها می بایست جهت رسیدن به استانداردهای کامل و بی نقص دائم تلاش کنند. بر همین اساس خدمات بهداشتی و درمانی وبیمارستانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده چرا که از سازمان های خدمت رسان می‌باشند که حیاتی ترین نیازهای مشتریان خود یعنی سلامت و درمان افراد را به عهده دارند. لذا به منظور رسیدن به این مقصود بایستی توجه ویژه ای به این بخش از فعالیت ها انجام گیرد چرا که هرگونه بی توجهی و کم توجهی به این موضوع( علی الخصوص در شرایط کنونی) می تواند صدمات جبران ناپذیری را به سلامت و اقتصاد کشور وارد  نماید :‌امروزه از یک طرف جوامع در مقابل شیوع انواع بیماری های مسری از قبیل ایدز ـ آنفولانزای مرغی و… قرار گرفته است و از طرف دیگر زندگی صنعتی و آلودگی های زیستی ومحیطی سلامت و بهداشت جامعه را با خطر مواجه نموده است. بر این اساس تحقیق و پژوهش حاضر سعی دارد با بهره گرفتن از نظرات و پیشنهادات ارباب رجوع به عنوان مشتریان بیمارستان امام رضا (ع) به منظور ارتقاء سطح خدمات، راه ها و روش های موجود را بررسی و در جهت ارتقاء سطح خدمات اطلاعات لازم را جمع آوری و ارائه نماید.

بیان مسئله :

وضعیت موجود بیانگر این مسئله است که در مراکز بهداشتی درمانی خصوصاً بیمارستان آنگونه که شایسته است به روش های عملی مدیریتی جدید توجه اساسی نمی شود و چون بازار یک بازار رقابتی کامل نیست نتیجتاً قیمت وکیفیت خدمات و محصول را مشتری تعیین نمی کند. دراین راستا مدیریت درمان سازمان تامین اجتماعی با علم و آگاهی به این موضوع که رضایت مشتری میتواند در توسعه خدمات مفید و موثر باشد  سعی کرده با پیاده سازی مدیریت کیفیت و اخذ گواهی نامه استاندارد ISO 9000 درصدد این امر مهم برآید.

 

اهمیت موضوع :

اگر دست یابی به توسعه سازمانی، ارتقای کیفیت و بهروری و نیز التزام پاسخگوئی به مشتریان را در سه محور و راهبرداساسی برای هر سازمانی پذیرفته باشیم و تلاش‌هایمان را در کلیه زمینه های تصمیم سازی، تصمیم گیری و اجراء به آن سمت و سو سوق دهیم، از این راه خواهیم توانست در جهت افزایش منابع و بهینه نمودن مصارف با در نظر گرفتن استراتژی ها واهداف سازمانی گامهای اساسی را برداریم. یکی از راه هایی که سالیان پیش در اکثر کشورهای جهان در جهت بهبود شرایط به بوته تجربه گذاشته شده است،استانداردسازی  وبهبود کیفیت در تمامی زمینه ها، رویه ها، دستورالعمل ها و قوانین می باشد که توانسته نقش بسیار مفید و موثری در کاهش هزینه ها و افزایش درآمدها داشته باشد. هر اندازه روشها و رویه های یکسان در انجام کارها بکار گرفته شود، می توان از دوباره کاری ها، ناهماهنگی ها و تصمیم گیری های نادرست که باعث افزایش هزینه ها و سلب اعتماد مشتریان می شود جلوگیری کرد. براساس آنچه که گفته شد هرگونه هزینه در جهت اجرا و پیاده سازی استاندارد وسیستم مدیریت کیفیت به منزله نوعی سرمایه گذاری بلند مدت بوده که از اتلاف سرمایه ها در سازمان ها خواهد کاست.از طرفی با استقرار سیستم مدیریت کیفیت ونهادینه شدن سیستم مذکور به مرور هزینه های آن کاهش خواهد یافت و ما شاهد سیستمی با قابلیت‌های بسیار بالا خواهیم بود. که طبق نتایج حاصل از آن می‌توانیم به افزایش درآمدها وهدفمند شدن تمامی مصارف امیدوار به ارتقاء شاخص ها در سازمان باشیم.

 

اهداف تحقیق :

سازمان تامین اجتماعی با تحت پوشش قرار دادن 33% ازجمعیت کشور به منظور ارائه خدمات مطلوب و با کیفیت به مخاطبین ومشتریان سعی نموده با بهره گرفتن از تمام امکانات پرسنلی و تجهیزات رضایت مشتریان را جلب و در این راستا و باتوجه به اینکه بیشترین هم وغم سازمان توجه به سلامت بیمه شدگان معطوف گردیده چرا که معتقد است (انسان سالم محور توسعه می باشد ) لذا سعی گردیده باتوسعه و تجهیز مراکز درمانی خدمات درمانی مطلوب و در شأن بیمه شدگان به آنان ارائه نماید. بنابراین سعی گردیده فعالیت های اکثر مراکز درمانی این سازمان در سراسر کشور براساس چهارچوب خاص تحت عنوان استانداردهای علمی وبین المللی فعالیت نمایند.

ازجمله بیمارستانهای دارای سیستم مدیریت کیفیت بیمارستان امام رضا  (ع) ارومیه می باشد.که این بیمارستان از سال 1379 با تلاش و پیگیری مدیریت وقت و با اتکا بر پرسنل متخصص و توانمند خود درصدد کسب استانداردهای لازم برآمده تا با  ارائه خدمات درمانی مطلوب به بیمه شدگان این شهرستان ودیگر شهرستانهای همجوار وحتی مشتریانی از خارج کشور را نیز جذب و اقدامات درمانی برای آنان نیز ارائه دهد. بطوریکه هم اکنون به نظر می رسد این بیمارستان در ردیف بیمارستانها موفق کشور در جهت استقرار سیستم مدیریت کیفیت می باشد. این بیمارستان با اجرای دوره های فشرده آموزش و تداوم برنامه های آموزشی سعی نموده همه روزه نظرات مراجعین را دریافت نماید تا در مسیر پیشرفت خود نظرات و پیشنهادات آنان را ملاک توسعه قرار دهد.

بنابراین محقق سعی نموده با تحقیق حاضر اولاً میزان اثرگذاری سیستم های مدیریت کیفیت بر میزان رضایت مندی ارباب رجوع دوماً میزان اثر بخشی سیستم های فوق (ISO 9000 , TQM) در ارتقاء خدمات با کیفیت را مورد بررسی قرار داده و در صورت کسب نتایج مفید و مطلوب پیشنهادات لازم را جهت ارتقاء و ارائه خدمات با کیفیت به منظور ارتقاء میزان رضایت مندی مشتریان ومخاطبین ارائه نماید تا سطح ارائه خدمات با کیفیت و رضایت ارباب رجوع در حد خوب و قابل قبولی بالا برود.

روش تحقیق / پژوهش

به منظور بررسی آماری داده های تحقیق از آمار توصیفی و آمار استنباطی استفاده گردید.

الف ـ به روش توصیفی : جهت نشان دادن مشخصات جمعیتی پاسخ دهندگان  از این روش استفاده شد.

ب ـ ‌به منظور مقایسه میانگین سطح رضایتمندی مراجعین به بخش های مختلف قبل و بعد از استقرار و پیاده سازی ISO 9001 از آزمون T-استودنت استفاده به عمل آمد.

ج – جهت تعیین فاکتور های مهم از نظر رضایتمندی مراجعین به بخش های مختلف از تجزیه عاملی (Factor analysis)استفاده شد.

حدود تحقیق

حدود تحقیق از نظر مکانی مربوط خواهد شد به بیمارستان امام رضا (ع)ارومیه ولی از نظر زمانی سعی خواهد شد اسناد و مدارک موجود در زمینه ISO 9000 و مدیریت کیفیت که از سال 79 در این بیمارستان پیاده سازی و اجرا شده مورد بررسی قرار گرفته ونهایتاً با ارائه پرسشنامه به مراجعین و جمع آوری آنان از نظرات وپیشنهادات آنان استفاده گردد.

الف- روش جمع آوری اطلاعات

در این پژوهش سعی بر آن است که تاثیرات پیاده سازی و استقرار ISO 9001 روی رضایتمندی مشتری، روی اثر بخشی و ارتقاء خدمات با کیفیت به ارباب رجوع افزایش یا کاهش میزان رضـایتمندی با استقرار سیسـتم های فوق در بیمارستان مورد بررسی قرار گیرد.

جهت جمع آوری اطلاعات از روش میدانی (پرسشنامه) استفاده شده است پرسشنامه ها به صورت بینام بوده فلذا به پاسخــگو این اطمینان را می داد که با خیـال راحت به پرسش ها پاسـخ دهد. پرسش ها با توجـه به متغییر های مورد نیاز طراحی و برای هر بخش از بیمارستان سوالات جداگانه ای تنظیم گردید تا جوابگوی سوالات اساسی تحقیق باشد.

ب– جامعه آماری

در این تحقیق جامعه آماری مراجعین به بیمارستان امـام رضــا (ع) در حالت کلی و بخش های موجود بیمارستان (سرپایی) و بستری در حالت جرئی مورد بررسی قرار می گیرد.

ج- نمونه آماری و روش نمونه گیری

جهت انتخاب نمونه علاوه بر مدنظر قرار دادن ویژگی های مشترک و متفاوت بخشهای بیمارستان از روش نمونه گیری طبقه بندی شده تصادفی نسبتی استفاده شد.

پرسشهای اساسی تحقیق :

1ـ آیا اجرای سیستم TQM رضایت مخاطبین و ارباب رجوع را جلب نموده است ؟

2ـ آیا  استقرار و پیاده سازی TQM در بیمارستان امام رضا (ع) میزان رضایتمندی مشتریان را افزایش داده یا نه؟

3ـ آیا استقرار TQM موجب افزایش اثر بخشی و ارتقاء خدمات با کیفیت به ارباب رجوع شده است یا نه ؟

محدودیت های تحقیق

در تحقیق فوق محدودیت هایی برای محقق وجود داشت که به مواردی از آن بطور فهرست اشاره می گردد.

عدم وجود منابع لازم و کافی در مورد تحقیق فوق.

عدم دسترسی آسان به اطلاعات موجود در بیمارستان

عدم همکاری کامل مسولین درمان که در مواردی نیاز به کسب مجوز از مقامات بالا را طلب می کرد.

بعلت بی سوادی عده کثیری از مراجعین بعضاً پر کردن پرسشنامه با مشکل مواجه می شود.

عدم اطلاع مراجعین از خدمات ارائه شده توسط سازمان.

نبود اطلاع مراجعین از سیستم TQM و حتی بعضاً همکارانی که در ارتباط مستقیم با این سیستم نبوده اند.

عدم وجود بودجه کافی برای تحقیق فوق.